Wat is gezondheid? Wie gezond is, is niet ziek - maar wat is ziekte?

Mijn eerste reactie: afwezigheid van ziekte. Maar dan volgt onmiddellijk de vraag: wat is dan ziekte? Die vraag zou je vanuit tenminste twee invalshoeken kunnen proberen te beantwoorden. Vanuit medisch-biologisch perspectief zou je kunnen stellen dat ziekte betekent dat de normale fysiologie is verstoord. Daarop volgt dan echter weer een vraag: wat is normale fysiologie? Ieder mens is anders, ook als het gaat om onze biologie. Precies daarom waarderen we de uitkomst van medisch-fysiologische metingen over het algemeen als normaal wanneer zij tussen de 5e en 95e percentiel van de ‘gezonde’ bevolking vallen.

Zie daar de cirkelredenering. Immers: hoe definiëren we ‘gezond’ eigenlijk? En bovendien: is iedereen die buiten die normaalwaarden valt dan onmiddellijk ziek? Vanuit psychosociaal perspectief zou wellicht kunnen worden gesteld dat ziekte betekent dat er mentaal dan wel maatschappelijk/functioneel on-welbevinden is. Maar dan volgt de vraag: wat is on-welbevinden precies? Dat is misschien nog wel lastiger te definiëren dan verstoring van de fysiologie. En bovendien: hoort periodiek on-welbevinden niet bij het leven? Zijn we dan allemaal bij tijd en wijle ‘ziek’?

Dit maakt vrijwel iedereen op onze planeet ongezond

Ongezondheid
De Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) hanteert sinds haar oprichting in 1948 de volgende definitie: “Gezondheid is een staat van compleet lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn, en niet slechts de afwezigheid van ziekte of lichamelijke gebreken”. Als ideaal streven is deze definitie uiteraard prachtig, en daarom wellicht geschikt als adagium voor een gezondheidsorganisatie. De veelgehoorde kritiek luidt echter: dit maakt vrijwel iedereen op onze planeet ongezond. Deze definitie is daarom in de praktijk onbruikbaar. Bovendien, aldus de kritiek, werkt zij impliciet medicalisering van de samenleving in de hand: streven naar volmaakt welzijn rechtvaardigt medisch ingrijpen bij ons allemaal.

In antwoord op het breed gedragen ongenoegen over de definitie van de WHO, muntte de Nederlandse arts Machteld Huber in 2011 de naam ‘positieve gezondheid’ voor een nieuwe definitie die veel (internationale) aandacht kreeg. ‘Gezondheid is het vermogen van mensen zich aan te passen en eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven’. Ook deze, in de praktijk veel hanteerbaardere, definitie kreeg echter kritiek. ‘Feitelijke ziekte’ (waarmee fysieke dan wel mentale ontregeling wordt bedoeld) zou te veel buiten beschouwing worden gelaten.

En dat is ook precies waar ik moeite mee heb als ik deze definitie tegen het licht houd. Mijn vrouw heeft multipele sclerose. Zij heeft de hele dag pijn en is zeer beperkt mobiel. Ondanks dat werkt zij (part-time) naar volle tevredenheid, is zij sociaal buitengewoon actief, en gaat zij telkens weer nieuwe uitdagingen aan binnen de grenzen van haar kunnen. Maakt haar dat dan gezond? Dat denk ik niet.

Een definitie van gezondheid zonder fysiek en mentaal welbevinden daarin te betrekken, lijkt me niet inclusief

Welbevinden
Uiteraard is het buitengewoon belangrijk dat mensen zich aan kunnen passen en eigen regie kunnen voeren, ook, en misschien wel vooral, als ze ziek zijn. Begrijp me dus niet verkeerd: ik vind het positieve gezondheidsconcept een verrijking van ons denken over ziekte en gezondheid. Maar een definitie van gezondheid zonder fysiek en mentaal welbevinden daarin te betrekken, lijkt me niet inclusief.

Definitie van ziekte
Misschien dat ik het beste kan proberen te beschrijven wat gezondheid voor mij is door eerst ziekte te definiëren. Ik doe een poging: ‘Ziekte is een toestand die, zonder medicamenteus ingrijpen, heeft geleid tot persistente fysieke en/of mentale klachten.’ De essentie van deze definitie is dat klachten onlosmakelijk met ziekte verbonden zijn. Dat betekent dat ontregeling van de biologie zonder klachten (bijvoorbeeld: hoge bloeddruk, overgewicht) geen ziekte genoemd kan worden. Het zijn risicofactoren voor het ontstaan van ziekte (diabetes, hart- en vaatziekten), die (soms) om medisch ingrijpen vragen, maar dat maakt ze nog niet tot ziekte. De tussenvoeging ‘zonder medicamenteus ingrijpen’ is van belang, omdat een ziekte niet verdwijnt door het gebruik van medicatie (chirurgie kan wel een ziekte doen verdwijnen). Iemand met reumatoïde artritis die geen pijn heeft door prednison is niet van

Je bent gezond als je zonder gebruik van medicatie geen klachten hebt

de ziekte af. Aanpassing en eigen regie zijn essentiële elementen van de omgang met ziekte.

Gezondheid kan wat mij betreft het beste worden omschreven als afwezigheid van ziekte, wanneer dat laatste gedefinieerd wordt als toestand waarin persistente fysieke of mentale klachten centraal staan. Omgekeerd ben je dan gezond als je zonder gebruik van medicatie geen klachten hebt.