6 min
Ozempic, Wegovy, Saxenda, Zepbound, Mounjaro en ga zo maar door. Je kunt er niet meer omheen: afslankmiddelen veranderen de wereld. Terwijl de farmaceutische industrie zegeviert en de volksgezondheid lijkt te verbeteren, ziet de voedingsindustrie zijn omzet dalen. Als we niet opletten zit straks half Nederland aan de afvalmedicijnen. Kunnen de dossiers over preventiebeleid en begeleiding om af te vallen worden gesloten? En wat zijn de gevolgen voor de gezondheid van de pillenslikkers? We vroegen het aan verschillende experts.
De wereld van afslankmiddelen maakt een nog nooit vertoonde ontwikkeling door. Afvallen was altijd lastig. Afslankpillen deden een grotere belofte dan ze waarmaakten. Tot Ozempic op het toneel verscheen. Eerst kregen alleen mensen met diabetes het medicijn Ozempic. Artsen gingen de medicijnen off label voorschrijven in het gevecht van hun patiënten tegen overgewicht en obesitas. Officieel bleven Ozempic en inmiddels soortgelijke middelen met een andere naam geregistreerd staan als medicijn tegen diabetes. Toen ontdekten sterren die zich te dik vonden het middel. Daarna ging het los. Wie wilde afvallen of niet dikker worden en het kon betalen, probeerde aan de niet meer aan te slepen middelen te komen.
Inmiddels is het diabetesmedicijn in Nederland onder bepaalde voorwaarden ook goedgekeurd voor de behandeling van obesitas, net zoals in de Verenigde Staten en Engeland. Dat geldt ook voor andere middelen met de werkzame stoffen semaglutide en tirzepatide.
Het feit dat de industrie explosief groeit en desondanks de vraag naar de medicijnen niet kan bijbenen, laat zien hoe ongehoord massaal ze worden gebruikt. Behalve slikken op doktersrecept, kopen mensen zonder medische aanleiding de medicijnen online omdat ze hopen er gewicht mee te verliezen.
Iedereen aan de medicijnen
In Nederland is 50% van de volwassenen te zwaar. Hun risico op obesitas of diabetes kan worden beperkt door hen middelen op basis van semaglutide of tirzepatide voor te schrijven. Als artsen en verzekeraars daartoe besluiten, komt de helft van Nederland in aanmerking voor medicijnen om af te vallen. Is dat verstandig?
“Daarmee medicaliseren we de samenleving”, zegt Hanno Pijl, hoogleraar Diabetologie aan de Universiteit Leiden en werkzaam als praktizerend internist. Op dit moment gebruikt meer dan de helft van de Nederlanders medicijnen. Ouderen gebruiken vaak meerdere soorten tegelijk. “Als daar eentje bij komt, hoe erg is dat dan?”, vraagt Witkamp zich af.
Toch voelt het voor beide heren als een onwenselijke situatie. Witkamp: “Met deze medicijnen grijp je in op eetgedrag. Dat is iets fundamenteels. Bovendien sta ik kritisch tegenover het gebruik van medicijnen. Je moet gewoon minder eten.” Tegelijkertijd beseft hij ook dat obesitas meerdere oorzaken heeft en dat dat niet met één medicijn op te lossen is, inclusief de onderliggende problemen. Ook Pijl vindt dat de basis van het obesitasprobleem moet worden aangepakt: “We moeten voorkomen dat er überhaupt zo’n enorm gezondheidsprobleem ontstaat. Dat betekent dat we iets moeten doen aan de voedselomgeving en onze manier van leven om te voorkomen dat we te zwaar en ziek worden. Op deze manier bestrijden we het gevolg van die problemen.”
Geen excuus voor ongezonde leefstijl
Leefstijlcoach en directeur van de Academie voor Leefstijl en Gezondheid Yneke Kootstra ziet de middelen als symptoombestrijding en schrijft op LinkedIn: “Een slechte leefstijl compenseren met een prik waardoor het risico op aandoeningen verlaagt maar niet verdwijnt. Wanneer gaan we ook geld besteden aan het aanpakken van gezondheid bij de wortels?” Halbertsma van het Diabetes Fonds pleit voor het gezonder maken van onze leefomgeving. Die moet flink gezondere signalen uitzenden "zodat we gestimuleerd worden om gezonde keuzes te maken". In haar ogen zijn medicijnen niet de oplossing voor het overgewichtprobleem in Nederland. "We moeten de maatschappelijke problemen daar achter aanpakken, zoals onze ongezonde samenleving.” Martijn Katan, emeritus hoogleraar Voedingsleer aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zei in de NRC te vrezen dat dat niet gaat gebeuren: “Onze overheid heeft nog niet eens een suikertaks op frisdranken ingevoerd.”
De kern van het probleem is het aanbod aan ongezond eten. Maar als afslankmiddelen echt zo effectief zijn, verdwijnt het belang om gezond te eten om slank te blijven. Ook de aandacht voor beleidsmaatregelen om onze voedselomgeving gezonder te maken, zal verslappen omdat een pilletje veel sneller en effectiever overgewicht bestrijdt. “Dat zou een grote fout zijn”, waarschuwt Pijl. “Los van het feit dat minder eten goed is voor het gewicht en de stofwisseling, is de kwaliteit van de dingen die je eet ontzettend belangrijk voor je gezondheid.”
Scheefgroei
Witkamp ziet nog een andere maatschappelijke bijwerking van de medicijnen: “De komst van medicijnen zoals Ozempic zorgt voor inkomensafhankelijke ongelijkheid. De medicijnen zijn enorm duur en niet iedereen kan die zomaar betalen. Dat geldt ook voor een afslankkliniek. Bovendien komt obesitas relatief meer voor bij mensen die minder te besteden hebben. Je krijgt behoorlijke maatschappelijke onrust, ellende en gedoe.”
In het Pharmaceutisch Weekblad las Witkamp dat de kosten voor afslankmiddelen enorm zijn gestegen: “Zorgverzekeraars hebben zich vreselijk vergist.” In 2021 was het totaal in Nederland €1,2 miljoen, in 2022 €12 miljoen en in het eerste half jaar van 2023 al €10,5 miljoen, terwijl de vergoedingsaanvraag van sommige middelen nog loopt.
Pijl vermoedt dat op de lange termijn het gebruik van afslankmiddelen de zorgkosten zou kunnen drukken. Want ondanks de sceptische houding van zowel Witkamp als Pijl, moeten beiden toegeven dat ze verbaasd zijn over de verbluffende resultaten. De afslankmiddelen maken de behoefte aan eten minder met als gevolg aanzienlijk gewichtsverlies. Dat geldt voor semaglutide en tirzepatide. De laatste stof bootst meerdere verzadigingshormonen na en is daardoor mogelijk nog effectiever dan semaglutide. Pijl zegt daarover: “Ik heb nog nooit een medicijn gezien wat in de buurt komt van wat tirzepatide doet met gewicht en de stofwisseling.” Witkamp ziet de nieuwe klasse medicijnen als een technische doorbraak en dus ook als wetenschappelijk revolutionair.
Het verminderen van het gewicht en het verbeteren van de stofwisseling verkleint de kans op aandoeningen zoals diabetes type 2, hart- en vaatziekten, kanker, depressie, astma en zelfs ziektes als reuma. Pijl vervolgt: “De middelen dammen de biologische drive naar eten in en hebben daarmee potentieel een enorme impact op de gezondheid van mensen en op de volksgezondheid.”
Onzeker
Een potentieel nadeel is het levenslange gebruik van de medicijnen en de mogelijke bijwerkingen op de lange termijn. Als je stopt met het gebruik, kom je snel weer terug op je oude gewicht. Op de korte termijn zijn bijwerkingen bekend zoals misselijkheid, dat ook deels de oorzaak zou kunnen zijn waardoor mensen afvallen. Maar de langetermijneffecten zijn nog onduidelijk. “Misschien ben ik pessimistisch over de effecten op de lange termijn, want op dit moment is er niet iets duidelijk wat daar op wijst”, zegt Witkamp. “Daarentegen kan het voor sommige gebruikers levensverlengend werken en de kwaliteit van leven verbeteren.”
Steuntje in de rug
Halbertsma gelooft niet dat afslankmiddelen een duurzame oplossing zijn om gewicht te verliezen en op gezond gewicht te blijven: “Voor mensen die (ernstig) overgewicht hebben en het niet lukt om zelf met een gezonde leefstijl aan de slag te gaan, is van belang dat ze persoonlijke hulp krijgen. Via de huisarts kunnen zij in aanmerking komen voor een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI), met advies over gezonde voeding, gezonde eetgewoontes en gezond bewegen en begeleiding daarbij. Ieder persoon is natuurlijk anders en soms is het aanpassen van de leefstijl niet voldoende. Dan zijn medicijnen aanvullend nodig. Ook hierbij is begeleiding essentieel, vanwege de mogelijke bijwerkingen van medicatie. Maar ook dan zou een gezonde leefstijl nog steeds voorop moeten staan. En het blijft belangrijk om de oorzaak van iemands overgewicht aan te pakken. Mogelijk spelen stress of slecht slapen een rol.” En dat los je natuurlijk niet op met een een afslankspuitje of -pil.
De combinatie van leefstijlinterventies en afslankmiddelen blijkt nog effectiever te zijn. “Ondanks deze ontwikkeling zou ik mensen willen aanmoedingen om toch eerst zelf te proberen hun gezondheid aan te pakken”, bindt Witkamp me op het hart. “Natuurlijk is het moeilijk om leefstijl echt blijvend te veranderen. Dan zouden die pillen net dat zetje kunnen geven.” Pijl beaamt: “Als het enigszins kan moet je zonder medicijnen. Maar als het binnen de context van onze samenleving je echt niet lukt om je gewicht binnen acceptabele grenzen te houden, dan moet je dat steuntje in de rug maar gebruiken.” Het laatste woord over de oorzaken of gevolgen van overgewicht aanpakken is nog lang niet gesproken.
Dit artikel afdrukken
Inmiddels is het diabetesmedicijn in Nederland onder bepaalde voorwaarden ook goedgekeurd voor de behandeling van obesitas, net zoals in de Verenigde Staten en Engeland. Dat geldt ook voor andere middelen met de werkzame stoffen semaglutide en tirzepatide.
Het feit dat de industrie explosief groeit en desondanks de vraag naar de medicijnen niet kan bijbenen, laat zien hoe ongehoord massaal ze worden gebruikt. Behalve slikken op doktersrecept, kopen mensen zonder medische aanleiding de medicijnen online omdat ze hopen er gewicht mee te verliezen.
Zullen we ze maar gewoon toevoegen aan het drinkwater of toch gaan nadenken?Diena Halbertsma, directeur van het Diabetes Fonds, is daar niet blij mee: “Ozempic is een diabetesmedicijn en niet bedoeld voor gebruik als afslankmiddel door mensen die geen diabetes hebben. Ozempic is voor mensen met diabetes type 2 omdat het medicijn hen helpt in de behandeling van hun ziekte. Zowel vanwege de bijwerkingen als vanwege de beschikbaarheid moet dat zo blijven.” Renger Witkamp, hoogleraar Voeding en Farmacologie aan de Wageningen Universiteit, zegt: “De volgende generatie stoffen, die ook als pil ingenomen kunnen worden, komt er al aan. En dan is het hek echt van de dam.” Op Twitter schreef hij cynisch: “Zullen we ze maar gewoon toevoegen aan het drinkwater of toch gaan nadenken?”
Iedereen aan de medicijnen
In Nederland is 50% van de volwassenen te zwaar. Hun risico op obesitas of diabetes kan worden beperkt door hen middelen op basis van semaglutide of tirzepatide voor te schrijven. Als artsen en verzekeraars daartoe besluiten, komt de helft van Nederland in aanmerking voor medicijnen om af te vallen. Is dat verstandig?
“Daarmee medicaliseren we de samenleving”, zegt Hanno Pijl, hoogleraar Diabetologie aan de Universiteit Leiden en werkzaam als praktizerend internist. Op dit moment gebruikt meer dan de helft van de Nederlanders medicijnen. Ouderen gebruiken vaak meerdere soorten tegelijk. “Als daar eentje bij komt, hoe erg is dat dan?”, vraagt Witkamp zich af.
Toch voelt het voor beide heren als een onwenselijke situatie. Witkamp: “Met deze medicijnen grijp je in op eetgedrag. Dat is iets fundamenteels. Bovendien sta ik kritisch tegenover het gebruik van medicijnen. Je moet gewoon minder eten.” Tegelijkertijd beseft hij ook dat obesitas meerdere oorzaken heeft en dat dat niet met één medicijn op te lossen is, inclusief de onderliggende problemen. Ook Pijl vindt dat de basis van het obesitasprobleem moet worden aangepakt: “We moeten voorkomen dat er überhaupt zo’n enorm gezondheidsprobleem ontstaat. Dat betekent dat we iets moeten doen aan de voedselomgeving en onze manier van leven om te voorkomen dat we te zwaar en ziek worden. Op deze manier bestrijden we het gevolg van die problemen.”
Geen excuus voor ongezonde leefstijl
Leefstijlcoach en directeur van de Academie voor Leefstijl en Gezondheid Yneke Kootstra ziet de middelen als symptoombestrijding en schrijft op LinkedIn: “Een slechte leefstijl compenseren met een prik waardoor het risico op aandoeningen verlaagt maar niet verdwijnt. Wanneer gaan we ook geld besteden aan het aanpakken van gezondheid bij de wortels?” Halbertsma van het Diabetes Fonds pleit voor het gezonder maken van onze leefomgeving. Die moet flink gezondere signalen uitzenden "zodat we gestimuleerd worden om gezonde keuzes te maken". In haar ogen zijn medicijnen niet de oplossing voor het overgewichtprobleem in Nederland. "We moeten de maatschappelijke problemen daar achter aanpakken, zoals onze ongezonde samenleving.” Martijn Katan, emeritus hoogleraar Voedingsleer aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zei in de NRC te vrezen dat dat niet gaat gebeuren: “Onze overheid heeft nog niet eens een suikertaks op frisdranken ingevoerd.”
De kern van het probleem is het aanbod aan ongezond eten. Maar als afslankmiddelen echt zo effectief zijn, verdwijnt het belang om gezond te eten om slank te blijven. Ook de aandacht voor beleidsmaatregelen om onze voedselomgeving gezonder te maken, zal verslappen omdat een pilletje veel sneller en effectiever overgewicht bestrijdt. “Dat zou een grote fout zijn”, waarschuwt Pijl. “Los van het feit dat minder eten goed is voor het gewicht en de stofwisseling, is de kwaliteit van de dingen die je eet ontzettend belangrijk voor je gezondheid.”
Scheefgroei
Witkamp ziet nog een andere maatschappelijke bijwerking van de medicijnen: “De komst van medicijnen zoals Ozempic zorgt voor inkomensafhankelijke ongelijkheid. De medicijnen zijn enorm duur en niet iedereen kan die zomaar betalen. Dat geldt ook voor een afslankkliniek. Bovendien komt obesitas relatief meer voor bij mensen die minder te besteden hebben. Je krijgt behoorlijke maatschappelijke onrust, ellende en gedoe.”
In het Pharmaceutisch Weekblad las Witkamp dat de kosten voor afslankmiddelen enorm zijn gestegen: “Zorgverzekeraars hebben zich vreselijk vergist.” In 2021 was het totaal in Nederland €1,2 miljoen, in 2022 €12 miljoen en in het eerste half jaar van 2023 al €10,5 miljoen, terwijl de vergoedingsaanvraag van sommige middelen nog loopt.
Ik heb nog nooit een medicijn gezien wat in de buurt komt van wat tirzepatide doet met gewicht en de stofwisselingWetenschappelijk en technisch revolutionair
Pijl vermoedt dat op de lange termijn het gebruik van afslankmiddelen de zorgkosten zou kunnen drukken. Want ondanks de sceptische houding van zowel Witkamp als Pijl, moeten beiden toegeven dat ze verbaasd zijn over de verbluffende resultaten. De afslankmiddelen maken de behoefte aan eten minder met als gevolg aanzienlijk gewichtsverlies. Dat geldt voor semaglutide en tirzepatide. De laatste stof bootst meerdere verzadigingshormonen na en is daardoor mogelijk nog effectiever dan semaglutide. Pijl zegt daarover: “Ik heb nog nooit een medicijn gezien wat in de buurt komt van wat tirzepatide doet met gewicht en de stofwisseling.” Witkamp ziet de nieuwe klasse medicijnen als een technische doorbraak en dus ook als wetenschappelijk revolutionair.
Het verminderen van het gewicht en het verbeteren van de stofwisseling verkleint de kans op aandoeningen zoals diabetes type 2, hart- en vaatziekten, kanker, depressie, astma en zelfs ziektes als reuma. Pijl vervolgt: “De middelen dammen de biologische drive naar eten in en hebben daarmee potentieel een enorme impact op de gezondheid van mensen en op de volksgezondheid.”
Onzeker
Een potentieel nadeel is het levenslange gebruik van de medicijnen en de mogelijke bijwerkingen op de lange termijn. Als je stopt met het gebruik, kom je snel weer terug op je oude gewicht. Op de korte termijn zijn bijwerkingen bekend zoals misselijkheid, dat ook deels de oorzaak zou kunnen zijn waardoor mensen afvallen. Maar de langetermijneffecten zijn nog onduidelijk. “Misschien ben ik pessimistisch over de effecten op de lange termijn, want op dit moment is er niet iets duidelijk wat daar op wijst”, zegt Witkamp. “Daarentegen kan het voor sommige gebruikers levensverlengend werken en de kwaliteit van leven verbeteren.”
Steuntje in de rug
Halbertsma gelooft niet dat afslankmiddelen een duurzame oplossing zijn om gewicht te verliezen en op gezond gewicht te blijven: “Voor mensen die (ernstig) overgewicht hebben en het niet lukt om zelf met een gezonde leefstijl aan de slag te gaan, is van belang dat ze persoonlijke hulp krijgen. Via de huisarts kunnen zij in aanmerking komen voor een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI), met advies over gezonde voeding, gezonde eetgewoontes en gezond bewegen en begeleiding daarbij. Ieder persoon is natuurlijk anders en soms is het aanpassen van de leefstijl niet voldoende. Dan zijn medicijnen aanvullend nodig. Ook hierbij is begeleiding essentieel, vanwege de mogelijke bijwerkingen van medicatie. Maar ook dan zou een gezonde leefstijl nog steeds voorop moeten staan. En het blijft belangrijk om de oorzaak van iemands overgewicht aan te pakken. Mogelijk spelen stress of slecht slapen een rol.” En dat los je natuurlijk niet op met een een afslankspuitje of -pil.
De combinatie van leefstijlinterventies en afslankmiddelen blijkt nog effectiever te zijn. “Ondanks deze ontwikkeling zou ik mensen willen aanmoedingen om toch eerst zelf te proberen hun gezondheid aan te pakken”, bindt Witkamp me op het hart. “Natuurlijk is het moeilijk om leefstijl echt blijvend te veranderen. Dan zouden die pillen net dat zetje kunnen geven.” Pijl beaamt: “Als het enigszins kan moet je zonder medicijnen. Maar als het binnen de context van onze samenleving je echt niet lukt om je gewicht binnen acceptabele grenzen te houden, dan moet je dat steuntje in de rug maar gebruiken.” Het laatste woord over de oorzaken of gevolgen van overgewicht aanpakken is nog lang niet gesproken.
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
Door een technisch probleem lukt het Harry Wichers niet zelf te reageren. Hier zijn via mail ontvangen reactie:
Nou, Dennis heeft het grootste gelijk van de wereld (dat heeft-ie heel vaak, overigens, en dat zonder irritant te worden). Er is nog volstrekt niks te zeggen over de effecten van (langdurig gebruik van) zulke hormoon-achtigen op zoiets complex op de menselijke fysiologie. Ik zal niet (meer) zeggen dat we dat allemaal nooit zullen begrijpen, want de ontwikkelingen gaan toch wel snel, maar Martijn Katan had echt wel een puntje met z’n Een heel klein stukje lijf zit nog gecompliceerder in elkaar dan een Boeing 747. De nieuwste computer is er beginnerslego bij. Dit was een statement uit 2008, geloof ik, maar nog steeds wel waar, wat mij betreft. En de menselijke arrogantie, van denken ongestraft te kunnen ingrijpen in complexe (eco)systemen (ons lichaam is ook een ecosysteem), is ongeëvenaard, blader maar eens door ‘Humans’ van Tom Phillips.
Diverse reageerders hebben het al betoogd in dit lijntje: obesitas is een duizendkoppig monster waarin voedsel een rol speelt, maar niet de enige. Nog niet echt benoemd was onze, de laatste 50 jaar steeds meer, sedentaire leefstijl. Als kind, achter Nintendo- en Playstationdingen en zo (dat doen volwassenen toch niet meer? Weet niet zeker…), en de computerisering waar ook steeds meer van ons hun boterham mee verdienen. We moeten ook de automatisering, of ontlichamelijking van arbeid, van heel veel in ons leven, meenemen in de beschouwingen!
Harry Wichers, hoe kijk jij als immunoloog naar de waarschuwing van Dennis?
Er zijn weinig techfix voorbeelden te vinden die niet geleid hebben tot nog meer techfixes (omdat er andere problemen ontstonden). Ik heb de namen van techniekfilosofen niet paraat, maar herinner me wel dat één uitspraak is dat technologie leidt tot meer technologie.
Ik vermoed dat het hier niet anders is. Het is bijvoorbeeld maar de vraag wat de langetermijn gevolgen van langdurig gebruik van hormoonregulerende stoffen is. Over het algemeen valt m.i. te stellen dat onze fysiologie bomvol regulerende systemen zit, die zich aanpassen aan de situatie. Externe modulatie leidt veelal tot adaptatie in dergelijke regulerende processen. Dat alleen al is een reden om terughoudend te zijn met enthousiasme over techfixes.
Daarnaast denk ik dat het grootschalige blootstelling van allerhande verstorende factoren (voeding, stress, pesticiden, etc) een kernprobleem is, en dat techfixes afleiden van die kern. Om een voorbeeld te noemen: diverse factoren verstoren het microbioom, terwijl we inmiddels weten dat bacteriën in de darm ook GLP-1 agonisten produceren. Als we met de komst van de techfixes beginnen te accepteren dat de verstorende factoren ons microbioom slopen, begeven we ons op een slippery slope. Op enig moment zijn we op grote schaal bacteriën kwijt die dergelijke regulerende effecten hebben, en die komen dan niet vanzelf meer terug. Weg is weg. Ook kinderen zijn dan de dupe, die krijgen dergelijke bacteriën dan dus niet meer van hun ouders mee.
Dit is maar één voorbeeld, en zo zijn er meer (bijv. epigenetische effecten). Het is spelen met vuur, bijna vergelijkbaar met voor God spelen. In een complex systeem (en dat is zowel onze fysiologie als onze maatschappij) is de uitkomst daarvan volstrekt onvoorspelbaar.
Als iemand drie voorbeelden weet te noemen van techfixes die niet geleid hebben tot (noodzaak voor) nog meer techfixes, ben ik benieuwd. Misschien helpt het om wat minder bezorgd hierover te zijn.
Hanny, dank voor je antwoord! In de strijd over de vergroening is die verzoening veraf, maar te oordelen aan wat tussen de commentaren van jou en Huib door omhoog piept, is dat in het geval van de volksgezondheid kennelijk gemakkelijker.
Dick, ik vind de vergelijking met ‘klimaatadaptatie’ wel een goeie. En Huib Stams verwijzing naar de productiekant.
We raken echt niet een twee drie (en misschien wel nooit meer) het verdienmodel van ‘mensen vetmesten’ weer kwijt. Tenzij er honger uitbreekt, ook niet ondenkbaar in het kader van een steeds heviger oscillerend klimaat. Maar én adaptatie en maatregelen om het tij te keren, lijken me beiden wenselijk. De gulden middenweg waarvan we jammerlijk zijn afgedwaald biedt waarschijnlijk toch de beste route naar een leefbare en gezonde toekomst.