Wat is een Nederlands landschap? Nederland is het resultaat van een mensenhand

God created the world and the Dutch created the Netherlands… Zo zou je het kunnen zien. Of is het een enorm ‘trial and error’ experiment in een grote delta en zijn achterland? Een experiment, waarin men door het menselijk ingrijpen op grote schaal telkens weer tegen nieuwe grenzen aan loopt, maar deze ook weer weet te overwinnen? Een experiment dat ook een Nederlandse identiteit heeft gevormd die staat voor veerkracht, aanpassingsvermogen en ingenieuze oplossingen?

Één ding is zeker: het Nederlands landschap is een mensgemaakt landschap. Het is bij wijze van spreken 100% antropogeen. Sinds vele eeuwen heeft de mens het gebied van Nederland gestalte gegeven en grote delen voor verschillende soorten van landgebruik gereed gemaakt zoals bewoning, landbouw en energiewinning.

Grote gebieden in Nederland zijn in eerste instantie door menselijk ingrijpen in het watersysteem ontstaan: door inpoldering van delen van de zee, door het droogmalen van meren en rivierkommen, en door het reguleren van rivieren en hun overgang naar de kust, zoals in de deltawerken. In de veengebieden is energie gewonnen door de grootschalige onttrekking van turf. Daardoor is wederom een vernatting ontstaan, die vervolgens weer ingepolderd moest worden.

Antwoorden op klimaatverandering
Deze ingrepen in het watersysteem hebben lange tijd gewerkt, maar door klimaatverandering komen ze aan hun grenzen. De eerste polders worden door de waterschappen opgegeven. Ze redden het niet meer om de grondwaterspiegel in het land te beschermen tegen de wassende druk vanuit het stijgende zeewater. Dit leidt tot verzilting van grote landbouwgebieden die binnenkort door het gebrek aan zoetwater niet meer doorgespoeld kunnen worden. De klimaatverandering brengt ook nieuwe neerslagpatronen, met periodes van langdurigere droogte en korte periodes met hevigere neerslag. Daarom zal Nederland opnieuw aan delen van zijn watersysteem moeten werken en wel urgent.

Onze grote heidelandschappen op de zandgronden zijn dus in principe mensgemaakte woestijnen

Toekomst van de landbouw
Het Nederlands landschap is niet alleen in de deltagebieden het product van mensen. Als gevolg van verstedelijking en bevolkingsgroei moest in de laatste eeuwen steeds meer grond worden ontgonnen om aan de behoefte van landbouwproducten en energie te voldoen. In de nieuwe vruchtbare polders op zee-en riviersediment leverde dat lange tijd voldoende op. Later werden ook de minder vruchtbare zandgronden in het systeem getrokken door beweiding met schapen en het systeem van potstallen en landbouw op de enken. Dat leidde in vroeger tijden tot overbeweiding van zandgronden met het ontstaan van heidegebieden als gevolg. Onze grote heidelandschappen op de zandgronden zijn dus in principe mensgemaakte woestijnen.

Nederlanders wisten de arme heidelandschappen weer nuttig bruikbaar te maken nadat de kunstmest was uitgevonden. Ze konden grootschalig worden ontgonnen en met kunstmest vruchtbaar worden gemaakt. In en nabij deze gebieden vestigden zich grootschalige veehouderijen, zoals bij de Veluwe en in Brabant.

Nu is grootschalig ingrijpen in het landbouwsysteem nodig om de kringlopen in het systeem zoveel mogelijk te sluiten en de stikstof uitstotende productie drastisch te verminderen

Al in de 1980er jaren werd bekend dat de intensieve veehouderij grond, water en lucht met onder andere stikstof vervuilt en de grond verzuurt. Dit is een weinig zichtbare manier van menselijk ingrijpen in het landschap, maar het heeft grote impact: 100% van het Nederlandse landschap en zijn vegetatiepatronen verandert. Dit zien we nu in alle hevigheid omdat het stikstof-dossier tientallen jaren door politiek en alle belanghebbenden in de veehouderij niet serieus werd genomen. Maar nu is grootschalig ingrijpen in het landbouwsysteem nodig om de kringlopen in het systeem zoveel mogelijk te sluiten en de stikstof uitstotende productie drastisch te verminderen.

Naast deze ontwikkelingen die Nederland als continu veranderend antropogeen landschap hebben gevormd, zijn er ook nieuwe ontwikkelingen die wereldwijd spelen. De energietransitie moet bijvoorbeeld nu ook een plek in dit mensgemaakte landschap krijgen. Hier zien we grote kansen voor integrale oplossingen waarin energieproductie en ander landgebruik worden gecombineerd, zoals opwekken van zonne-energie en landbouw of waterbuffering in hetzelfde perceel.

Kortom, al deze krachten dwingen in Nederland opnieuw 'een grote verbouwing' af, zo heet dat in Haags jargon. Dat vraagt opnieuw naar veerkracht, integrale en ingenieuze oplossingen. Het is een enorme uitdaging, maar ook een kans voor Nederland en Nederlanders om aan het mensgemaakt landschap weer nieuwe lagen toe te voegen en een nieuwe fase van het grote experiment in te gaan.