Wat is een Nederlands landschap? Agroforestry kan Nederland beter en mooier maken

Wij zien dat er veel onderzoek is naar agroforestry en dat er veel plannen worden gemaakt, maar daarbij ligt de nadruk op teelttechnische en bedrijfseconomische zaken (verdienmodellen!). Landschap komt meestal op de laatste plaats. Tegelijkertijd zien we dat plannen in de praktijk vaak stranden op planologische beperkingen. Wij denken dat agroforestry enorme kansen kan bieden voor het Nederlandse landschap en bij kan dragen aan de realisering van de Bossenstrategie (37.000 ha nieuw bos) en het Aanvalsplan Landschap (10% groenblauwe dooradering). Het ontbreekt echter aan ontwerpinstrumenten en een ontwerpcultuur om daar vorm aan te geven.

Het ontbreekt nog aan ontwerpinstrumenten en de ontwerpcultuur om de bossenstrategie en het aanvalsplan landschap vorm te geven

Definitie
Wat is agroforestry? De eenvoudige definitie is ‘landbouw met bomen’, maar daarachter schuilt een scala van productievormen: voedselbossen, voedselmoerassen, bosweiden, weiden met voederhagen, heggenlandschappen, begraasde boomgaarden, strokenteelt met bomenrijen en/of struweelhagen. Voorwaarde is dat de toegepaste bomen en struiken een productieve functie hebben in de landbouwkundige bedrijfsvoering. Dat kan voedsel voor mens en dier zijn, maar ook hout, vezels, windbreking, schaduw of waterconservering. Kenmerkend is dat optimaal gebruik wordt gemaakt van natuurlijke processen voor bodemverbetering (schimmels!), verjonging, plaagregulatie en bevruchting. Biodiversiteit is geen neveneffect, maar een primaire productiefactor.

Inpassing
Agroforestry levert een veel beslotener en kleinschaliger landschap op dan de gangbare monofunctionele landbouw. Met name in open en grootschalige poldergebieden, maar ook op esgronden en in beekdalen levert dat discussie op over de inpassing. Als openheid is vastgelegd in een bestemmingsplan, mogen zonder vergunning geen bomen en struiken aangeplant worden. Waar archeologische waarden liggen, zijn geen ‘diep-wortelende’ bomen mogelijk. In sommige veenweidegebieden mag de grasmat niet gescheurd worden, en in weidevogelgebieden is opgaande beplanting uit den boze. Al deze -op zich begrijpelijke- beperkingen staan toepassing van agroforestry in de weg, en houden de gangbare landbouw in stand. Dat is jammer, gezien de natuur- en milieuvoordelen van agroforestry. En onnodig, want met een goed ontwerp zijn landschappelijke bezwaren te ondervangen.

Economie
Natuurlijk zijn er vragen over het economisch perspectief van agroforestry. Er is onzekerheid over de oogst- en afzetmogelijkheden van de producten (allerlei soorten noten, vruchten, kruiden, paddenstoelen, bloemen, en ook vezels en hout) en bovendien duurt het meerdere jaren voordat je opbrengst hebt van bomen en struiken. Als je voor elke aangeplante boom ook nog leges moet betalen, helpt dat niet. Gelukkig biedt het nieuwe GLB-beleid meer mogelijkheden om bomen en struiken op landbouwgrond aan te planten en komen via de ecoregelingen extra vergoedingen beschikbaar voor ecosysteemdiensten. Daarnaast zijn er regelingen om startinvesteringen fiscaal aantrekkelijk te maken, zoals MIA en Vamil, en bieden koolstofcertificaten een interessant perspectief, want agroforestry legt veel koolstof vast in zowel de houtige gewassen als de bodem. Verder kan agroforestry als een vorm van natuurbeheer worden ingezet, waarbij naast beheervergoedingen ook ‘afwaardering’ naar natuurgrond of landschapsgrond aan de orde kan zijn. Kortom: met een juiste mix van instrumenten is vaak meer mogelijk dan op het eerste gezicht lijkt. En ook hier geldt: het begint met een goed ontwerp.

Agroforestry past goed bij het ‘landgoedmodel’, omdat bosbouw en landbouw daarin van oudsher al sterk verweven zijn

Ontwerpateliers
Maar hoe maak je een goed ontwerp? Dat hebben we getest in een viertal ontwerpateliers, in vier verschillende landschapstypen (kleigebied, zandgebied, veengebied en stedelijk gebied) voor uiteenlopende initiatiefnemers (boeren, boerenorganisatie, burgercollectief en publiek-privaat samenwerkingsverband). Twee daarvan lichten we kort toe.

In het voorjaar van 2021 hebben we samen met 4 WUR-Masterstudenten onderzocht hoe agroforestry ingepast kan worden in het landgoederenlandschap langs de Kromme Rijn bij Utrecht. Initiatiefnemer was een lokale werkgroep van betrokken burgers. Verder waren Stichting Utrechts Landschap, de landschapscoördinator van het Kromme Rijnlandschap, de provincie Utrecht en de gemeente Zeist betrokken. Conclusie was dat agroforestry prima past bij het ‘landgoedmodel’, omdat bosbouw en landbouw hier van oudsher al sterk verweven zijn. Het plan van de studenten laat zien hoe het landschap versterkt kan worden, door slim in te spelen op historische laan- en bosstructuren en zichtassen. Via een netwerk van fiets- en wandelpaden, proeftuinen en verkooppunten wordt ook de verbinding met de stedelijke omgeving gezocht. Het plan lijkt ambitieus, maar in de praktijk wordt er al hard aan gewerkt. Bij Leersum ligt de regeneratieve boerderij Schevichoven, een proeftuin voor agroforestry en bij Driebergen de Natuurplaats Binnenbos, een natuurinclusief landgoed met onder meer een voedselbos van 4,5 ha. Verder is in het kader van het project ‘Lekker Landschap Kromme Rijn’ een verdienmodel uitgewerkt voor de oogst en verwerking van eetbare kruiden uit (bestaande en nieuwe) landschapselementen. Door dit soort lokale initiatieven te ondersteunen en met elkaar te verbinden vanuit een bredere visie op het landschap kan de noodzakelijke ‘landbouwtransitie’ versneld worden.

In het voorjaar van 2023 zijn samen met het agrarisch innovatienetwerk Wij.land en een andere groep WUR-studenten mogelijkheden onderzocht voor agroforestry in het veenweidegebied. Voor drie agrarische bedrijven zijn voorbeeldplannen uitgewerkt. Geprobeerd is om de praktische eisen van de bedrijfsvoering te combineren met de landschappelijke en beleidsmatige randvoorwaarden (openheid, weidevogels, waterbeheer). Dat heeft tot interessante oplossingen geleid. Voor één boerderij zijn natte teelten vormgegeven als een ‘supererf’ in het landschap, geïnspireerd op het traditionele boerenerf. Voor een andere boerderij is een integrale zonering gemaakt van begraasde bosweiden rond de boerderij naar natte graslanden op de veldkavels, gebaseerd op de geomorfologische gradiënt van oeverwal naar veenkoepel. Voor een derde boerderij is een compositie gemaakt van erfbosje, voederhagen, elzensingels en een ‘honey highway’. De openheid wordt gerespecteerd door aan te sluiten bij reeds verdichte delen en strategische inzet van zichtlijnen. Voor Wij.land zijn de voorbeeldplannen input voor het lopende project ‘Hollandse Lagen’, dat de diversiteit in het veenweidelandschap wil vergroten via agroforestry. Daar doen inmiddels tientallen boeren aan mee.

Vijf gouden ontwerpregels
De twee andere ontwerpateliers hadden betrekking op het stedelijk gebied Oosterwold in Almere en op de vrije bosuitloop van een aantal biologisch-dynamische pluimveebedrijven verspreid in Nederland. Daarnaast zijn bestaande plannen, beleidsdocumenten en onderzoeken geanalyseerd. Conclusie is dat het niet eenvoudig is om kant-en-klare ontwerpregels te formuleren. Er zijn immers tientallen vormen van agroforestry en een minstens even grote diversiteit aan inrichtingsfactoren waarmee rekening gehouden moet worden (bodem, water, natuur, cultuurhistorie). Maatwerk is altijd vereist en dat blijft een creatief proces.

Toch hebben we op basis van de plananalyses en ontwerpateliers wel een aantal adviezen voor ondernemers, ontwerpers en beleidsmakers. Dit noemen we de vijf gouden regels. Deze gaan uit van een landschapsgerichte benadering en zijn vooral bedoeld om het blikveld te verruimen. Ze moeten ervoor zorgen dat er begin af aan nagedacht wordt over de vormgeving van het bedrijf en de inpassing in het landschap. Want een goed ontwerp is meer dan een mooi plaatje achteraf.

De beste plannen ontstaan in een open dialoog tussen ondernemer, expert, beleidsmaker en ontwerper

Dialoog
De ervaring van Design Lab Agroforestry is dat de beste plannen ontstaan in een open dialoog tussen ondernemer, expert, beleidsmaker en ontwerper. Daarbij zijn ontwerpers als geen ander gewend om uiteenlopende data en doelen bij elkaar te brengen in een samenhangend ruimtelijk plan. We kunnen in Nederland teruggrijpen op een rijke ontwerptraditie voor het landelijk gebied en er zijn steeds meer landschapsontwerpers die zich toeleggen op agroforestry. Bovendien zijn er steeds meer initiatieven voor agroforestry en is er een toenemende vraag naar integrale plannen en multidisciplinaire samenwerking. Het gaat er nu om de beleidsambities en de geleerde lessen uit te rollen naar een bredere uitvoeringspraktijk. Daarom zal Design Lab Agroforestry doorgaan met haar werk. Wij willen de komende jaren tientallen initiatiefnemers ondersteunen met het maken van plannen. Beleidsmakers roepen we op om minder dwingende regels en beperkingen op te leggen, en meer experimenteerruimte (en financiële ondersteuning!) te bieden om samen creatieve oplossingen te vinden. Waar wachten we op?