De werking van stress bij opvlammingen in de darmen ontrafeld

De invloed van chronische of acute stress op de gezondheid wordt een steeds groter en algemeen erkend probleem. Had de reguliere medische wetenschap in de meeste jaren sinds de opkomst van de evidence based medicine de neiging lichaam en geest gescheiden te zien, en daarom ook de aandoeningen als aparte gevallen, de opvatting dat het stoffelijk omhulsel en de immateriële geest elkaar wederzijds beïnvloeden, en eigenlijk niet los te beschouwen zijn, krijgt steeds meer bewijs als basis.

Hoe het brein en de zenuwstelsels talrijke, zo niet alle, metabole processen aansturen en reguleren, is het terrein van steeds meer en beter neurobiologisch onderzoek. Het eenvoudigst is het voor te stellen als kleine clustertjes hersencellen met specifieke taken, die met stroomstootjes processen in gang zetten die via zenuwbanen en opgewekte signaalstoffen chemische reacties van de stofwisseling opstarten.

Opvlammingen
Dat mechanisme zou ook ten grondslag moeten liggen aan het fenomeen dat een stressvolle gebeurtenis ernstige darmklachten veroorzaakt. Vooral patiënten met een chronische inflammatoire darmziekte, (IBD) (in het bijzonder de Ziekte van Crohn en colitis ulcerosa) kunnen veel last krijgen van ‘opvlammingen’.

Ook mensen met klachten die onder de paraplu van de ‘prikkelbare darm’ (PDS) vallen, merken verergering na stressvolle gebeurtenissen. Naar schatting tien procent van de Nederlanders, waaronder veel jonge vrouwen, heeft klachten van de darmen, zonder dat ze gediagnosticeerd zijn met Crohn, colitis of coeliakie.

Niet alleen acute stress, ook langdurige emotionele overbelasting (werkdruk, prestatiedrang), slaaptekort, onregelmatigheden in de leefstijl (ploegendienst, eetgewoonten), hebben invloed op de spijsvertering en de darmfunctie. Dat blijkt zowel uit ervaring als uit onderzoek. Naast goede voeding zijn de ouderwetse rust en regelmaat geboden. Het lichaam zit vol klokjes, mechanismen die het bioritme sturen. Verstoring daarvan is ongezond en niet met een wekelijks uurtje yoga te herstellen.

Twintig jaar geleden werden al behandelingen zonder medicijnen geopperd, zoals stress management treatment, om het probleem via de geest te benaderen.

Symptoombestrijding
Er is veel onderzoek gedaan naar de invloed van stress op het toenemen van de klachten bij patiënten met chronische darmziekten. Onder meer over het voorkomen van depressie bij jongeren met IBD. Efficiënte symptoombestrijding is zeer goed mogelijk, al kan het een gepuzzel zijn voordat de juiste aanpak gevonden is om de klachten te voorkomen of te dempen. Er is een hele reeks behandelingen mogelijk, van het strenge FODMAP-dieet tot hypnotherapie, van pepermuntolie tot stoelgangregulatie met vezelpreparaten.

De aanwijzingen dat het plotseling opspelen van de inflammatie in de darmen verband houdt met emoties zijn onbetwist. Twintig jaar geleden, en misschien eerder, werden al behandelingen zonder medicijnen geopperd, zoals stress management treatment, om het probleem via de geest te benaderen.

Potente stoffen
Zo’n opvlamming is een niet goed gereguleerde ontstekingsreactie, waarbij de onder normale omstandigheden beschermende rol van de lichte, permanente inflammatie schadelijk wordt naarmate de reactie te groot wordt of te lang aanhoudt. De veronderstelling is dat het zich tegen het lichaam keren van de eigen afweer, zoals bij alle auto-immuunziektes, een sterke genetische oorzaak heeft. Maar wat er precies gebeurt, op het moleculaire niveau van de metabole, neurobiologische regulatie, werd nog niet precies achterhaald.

Signalen uit de hersenen vinden hun weg naar zenuwcellen in de darmen, waardoor allerlei inflammatoire chemische stoffen vrijkomen. Dat is bondig samengevat wat er gebeurt bij een opvlamming. Die signalen sturen de aanmaak van glucocorticoïden, een groep steroïde hormonen die zowel door de hersenen als elders in het lichaam worden aangemaakt, zoals cortisol. Vergelijkbare stoffen, zoals het paardenmiddel prednison, worden als medicijn ingezet bij ernstige ontregelingen van het immuunsysteem.

Het zijn zeer potente stoffen, met meerdere functies. Bij ziektes als astma onderdrukken ze de inflammatie door inhalatie van een ‘pufje’. De Leidse hoogleraar moleculaire neuro-endocrinologie Onno Meijer waarschuwde vorig jaar voor overmatig en langdurig gebruik, want hij constateerde bij veel gebruikers depressieve klachten ten gevolge van blijvende structurele veranderingen in de hersenen door toegediende glucocorticoïden.

Het hele systeem keert als het ware om

Tegenovergestelde werking
Amerikaanse (en een enkele Nederlandse) onderzoekers claimen nu het mechanisme achter de opvlammingen door glucocorticoïden te hebben ontrafeld. Dat is vooral het werk van het enterische zenuwstelsel (ENS), het autonome systeem van zenuwcellen in de wand van het spijsverteringskanaal, dat van de slokdarm tot de anus naar schatting 500 miljoen neuronen telt. In een aantal stappen prikkelen de hormonen de immuuncellen van het ENS, die daarop te heftig reageren. Die reactie dempt ook de werking van de peristaltiek, de beweging van de darmen. Doordat die vertraagt, verergert de buikpijn ook nog eens.

Dat verklaart ook hoe glucocorticoïden een tegenovergestelde werking kunnen hebben en de pijnlijke opvlammingen veroorzaken. Dit tot de verbazing van de onderzoekers, noteert Nature in een nieuwsbericht over de ontdekking. Het hele systeem keert als het ware om.

Hun ontdekking zet de onderzoekers aan het denken over de invloed van het brein op inflammatie in andere delen van het lichaam. Die invloed lijkt veel groter te zijn dan werd aangenomen. Een uitgekiende combinatie van medicijnen en stresstherapie zou daarom heel goed kunnen werken voor IBD-patiënten. Bovendien is met de nieuwe kennis over de stoffen die bij het ontrafelde mechanisme betrokken zijn ook het zoeken naar nieuwe medicijnen zeer geholpen.