12 min
Afrika heeft een lagere voedselzekerheid dan andere continenten. Om de snelgroeiende bevolking te voeden, moet de voedselproductie nog sneller groeien. Niet alleen meer calorieën, maar ook meer eiwitten, deels uit vlees en melk. Dat vereist productievere veestapels. Wat voor veeteeltsystemen zijn levensvatbaar: traditionele pastorale systemen, geleid door mensen die met en van hun dieren leven? Of gemengde systemen, geleid door akkerbouwers die tevens vee houden? Of bedrijven met alleen vee? En hoe kunnen we de productiviteit van deze systemen verhogen? In dit tweede artikel zoomen we in op pastorale veehouderijsystemen. Die zijn steeds moeilijker houdbaar, en dat is een belangrijke oorzaak van de conflicten in de Sahel.
Tot voor kort waren Australië en Afrika (zeer) dunbevolkte continenten. Dat had - en heeft nog steeds - te maken met het lage natuurlijke productiepotentieel (NPP)1. Afrika had daarbij ook te kampen met vele eeuwen slavenhandel over de Sahara, de Indische Oceaan en later ook de Atlantische Oceaan. Wereldwijd waren, in gebieden waar ruimte in overvloed was en externe productiemiddelen ontbraken, akkerbouw en veeteelt relatief gescheiden activiteiten. De reden daarvan was dat de twee systemen verschillende behoeften aan natuurlijke hulpbronnen hebben. Veeteelt vereist voer van voldoende kwaliteit (eiwit- en nutriëntengehalte, plus verteerbaarheid) om herkauwers (runderen, dromedarissen, schapen en geiten)2 in staat te stellen om a) snel genoeg hun reproductieve leeftijd te bereiken, b) genoeg nakomelingen te krijgen tijdens hun leven, en c) een voldoende laag sterftecijfer te hebben om een goed producerende kudde te ontwikkelen.
Pastorale volken leven traditioneel in gebieden die worden gedomineerd door laagproductieve kruidachtige vegetatie met een relatief hoge voederwaarde, als gevolg van factoren zoals een kort groeiseizoen, extreme temperaturen en beperkte neerslag. De redenen hiervan werden al uitgelegd in het vorige artikel.
Bij lage bevolkingsdichtheden is de matige overlap tussen akkerbouw en veeteelt eerder een voordeel dan een probleem. Tijdens het droge seizoen kunnen boeren en herders naast elkaar leven en van elkaar profiteren. Nomaden maken goed gebruik van de dorpen, zowel voor zichzelf als voor hun vee. Ze ruilen melk voor graan. Overdag brengen ze hun dieren naar natuurlijke weiden buiten het dorp, 's nachts voeden de dieren zich op akkers na de oogst, waar ze de stoppels eten en hun mest achterlaten. Zo transporteren ze voedingsstoffen van de weiden naar de akkers4.
.JPG)
"Mauritaanse nomadenvrouwen op weg naar het volgende kamp. Huis en huisraad
konden ze meenemen op één enkele os." Henk Breman.
Hoogwaardige voedergewassen gedurende een deel van het jaar en uitgekiende migratiepatronen betekenden dat goed functionerende traditionele pastorale systemen verrassend hoge veeproducties konden halen. Dit was zeker het geval bij systemen waar het vee tijdens het droge seizoen in gebieden met akkerbouw werden gehouden. We konden zelfs aantonen dat hun eiwitproductie per hectare 2 à 8 keer zo hoog was als die van ranches in de Verenigde Staten en Australië onder vergelijkbare omstandigheden5! In West-Afrika konden de nomaden daardoor een overschot aan melk en vlees leveren in de savanne- en bosgebieden, niet alleen aan akkerbouwers, maar ook aan de stedelijke bevolking6.
Pastoralisme gemarginaliseerd door toenemende bevolkingsdichtheid
Naarmate de bevolking toeneemt, verdwijnt de scheiding tussen akkerbouwers en pastorale veehouders, een proces waarbij de laatsten gaandeweg de toegang tot weidegronden verliezen. Vier factoren spelen hierbij een rol:
Kaart van Afrika, met de Sahel oranje gemarkeerd. Dit is ruwweg de zone tussen de lijnen van gemiddeld 200 mm (noord) en 600 mm (zuid) jaarlijkse regenval in de 20e eeuw. De zone is beperkt tot gebieden direct ten zuiden van de Sahara en inclusief de eilanden van Kaapverdië, maar exclusief andere gebieden in Afrika met dezelfde neerslagstatistieken. Dit is overigens één, maar niet de enige definitie van het Sahelgebied (Wikimedia)
De Fulani en Tutsi's zijn voorbeelden van veehouders die tot voor kort net genoeg ruimte hadden om hun veeteelt effectief uit te oefenen. In de Sahel was dat deels mogelijk doordat de regio een halve eeuw vóór “de grote droogte" (1970 - 2000) een periode van meer dan normale regenval kende.
Een extra beperking voor zowel akkerbouw als veeteelt was de harde concurrentie van het "rijke Westen" met zijn intensieve en vaak gesubsidieerde veeteelt. In de jaren 1980 droeg het dumpen van Europese vleesvoorraden op de West-Afrikaanse markt bij aan de achteruitgang van de lokale veehouderij10. Vandaag is het melkpoeder uit Europa die het er moeilijk maakt om de dierlijke productie te verhogen. Maar de belangrijkste factor in de teloorgang van de effectieve pastorale veehouderij was en is de bevolkingsgroei.
Door de bevolkingsgroei werd het voor die veehouders steeds moeilijker om de efficiëntie van het systeem te handhaven, omdat ze in het droge seizoen steeds minder toegang kregen tot weidegronden in de regio’s met akkerbouw. Tot overmaat van ramp daalden de prijzen van vee door massale verkopen - vaak tijdens droogteperioden - tot bijna nul. De kopers, bijvoorbeeld tijdens de lange droogte in de Sahel, waren vaak akkerbouwers. Voor hen werd vee steeds belangrijker. Niet in de eerste plaats voor de vlees- en melkproductie maar voor:
In West-Afrika verschoof tijdens het droge laatste kwart van de vorige eeuw het zwaartepunt van de veeteelt naar de akkerbouwregio’s, van de Sahel naar de savanne11. Dat was deels het gevolg van de permanente vestiging van nomaden. Elders in Afrika vond dit proces al eerder plaats, maar er zijn zeker niches in SSA, bijv. in Soedan, Ethiopië en Somalië, waar het nog steeds doorgaat.
Het pijnlijke verlies van macht en prestige van pastoralisten als indirect gevolg van de bevolkingsgroei, vooral onder akkerbouwers, heeft geleid tot toenemende spanningen en zelfs burgeroorlogen. Dat geldt het meest voor van oudsher zeer dominante herdersvolken12. Zo hadden de Fulani in West-Afrika op het hoogtepunt van hun macht vier rijken (kalifaten), waarvan Masina in centraal Mali en Sokoto in het noordoosten van Nigeria het best georganiseerd waren.
Tegenwoordig zijn de Fulani diep verdeeld. Sommigen werden jihadist, veelal nadat ze hun vee hadden verloren door ziektes of door aanvallen van milities van Toeareg of akkerbouwers of van het Malinese leger. Fulani zijn zelfs de belangrijkste etnische groep onder deze extremisten. Overigens steunen de meesten van hen de jihadisten niet of werken hen zelfs tegen. Hoewel deze conflicten sociale, culturele, etnische en religieuze componenten hebben, kunnen ze ook worden beschouwd als de laatste stuiptrekkingen van eens machtige rijken13.
In de regio's waar nu het meeste vee wordt gehouden, zijn de natuurlijke weiden van slechte kwaliteit, net als de meeste bijproducten van de akkerbouw. Dat komt doordat akkerbouw op arme gronden14 zonder substantiële bemesting lage opbrengsten van slechte kwaliteit oplevert, terwijl bijproducten zoals stro, dat als veevoer wordt gebruikt, van nog mindere kwaliteit zijn dan onbemest gras. Het beste deel van gewassen, zoals de zaden van granen, wordt door mensen gebruikt. Vandaar dat vee een lage productiviteit heeft - de helft tot nog geen tiende van die van het pastorale systeem. Daardoor duurt het lang voordat de dieren de reproductieve leeftijd bereiken, worden er weinig kalveren en lammeren geboren, is hun sterfte hoog, is de lactatieperiode kort en de melkproductie per dag laag. Je hebt geluk als je koe 4 liter melk per dag produceert. Ziedaar de belangrijkste reden, naast de lage koopkracht, dat ook de vlees- en melkconsumptie in SSA extreem laag is15. In 2018 was het gemiddelde 36 kg vlees en 45 liter melk per hoofd van de bevolking per jaar - veel lager dan de wereldwijde gemiddelden van respectievelijk 51 kg en 88 liter.
Een bijna onvermijdelijk gevolg is een toenemende marginalisering van de nog actieve nomadische en semi-nomadische veehouders en hun kuddes. Ze kunnen alleen overleven in die regio's waar akkerbouw onmogelijk is, maar zelfs daar kunnen ze ontmoedigd of zelfs verboden worden door regeringen die een einde willen maken aan grensoverschrijdingen. In dat geval zal nomadisme alleen overleven in landen die groot genoeg zijn om binnenlandse transhumance mogelijk te maken.
In het volgende artikel zullen we opties voor de toekomst van de veehouderij in SSA onderzoeken die kunnen bijdragen aan voedselzekerheid, sociaaleconomische ontwikkeling en vermindering van conflicten in de Sahel-regio en elders.
Henk Breman en Wouter van der Weijden analyseren de historische en huidige rol van de veehouderij in Sub-Sahara Afrika. Ze richten zich op pastorale (semi-)nomadische veehouderijsystemen, die hun op mobiliteit gebaseerde productiviteit verliezen door de bevolkingsgroei onder akkerbouwers die hun akkers hebben uitgebreid. Dat veranderde coëxistentie in vijandigheid, die nog altijd conflicten veroorzaakt in de Sahel. In een derde en laatste artikel verkennen ze opties voor de toekomst van de veehouderij in SSA in het algemeen. Het eerste artikel in een reeks van drie verscheen hier op 20 december. Het derde en laatste verschijnt komende week.
Henk Breman is een agrobioloog die zijn werk sinds het begin van de jaren zeventig richtte op milieu en plattelandsontwikkeling in Afrika, waar hij meer dan twintig jaar veldonderzoek deed en nog steeds werkzaam is als consultant.
Wouter van der Weijden is milieubioloog en directeur van de Stichting Centrum voor Landbouw en Milieu in Culemborg, Nederland.
Ze bedanken Monique Calon en Ken Giller voor commentaar en suggesties.
Dit artikel afdrukken
Pastorale volken leven traditioneel in gebieden die worden gedomineerd door laagproductieve kruidachtige vegetatie met een relatief hoge voederwaarde, als gevolg van factoren zoals een kort groeiseizoen, extreme temperaturen en beperkte neerslag. De redenen hiervan werden al uitgelegd in het vorige artikel.
De jaarlijkse verplaatsingen van herders met hun kuddes worden 'transhumance' genoemdMaar die mensen met hun vee leven meestal niet het hele jaar door in deze gebieden omdat de condities voor vegetatiegroei als gevolg van de wisselende weersomstandigheden sterk verschillen van seizoen tot seizoen en van jaar tot jaar. Daarom is mobiliteit een "conditio sine qua non". Meer concreet: een nomadische of half-nomadische leefwijze3. Hoewel sommige nomaden meestal of jaarrond in de typische veehouderijregio’s blijven, verplaatsen anderen hun vee jaarlijks tussen deze gebieden met groeicondities voor hoog-kwalitatieve vegetatie, en gebieden met langere groeiseizoenen die meer voer opleveren, zij het van mindere kwaliteit. In deze regio's exploiteren akkerbouwers de natuurlijke hulpbronnen en domineren ze vaak. Het regenseizoen is lang genoeg voor de teelt van granen en andere gewassen, die genoeg tijd hebben om zaden of ander eetbaar voedsel voor mensen te produceren. De jaarlijkse verplaatsingen van herders met hun kuddes worden 'transhumance' genoemd. De gebieden die in het droge seizoen worden bezocht zijn savannes of drooggevallen vloedvlakten en uiterwaarden. In de twee laatste gebieden blijven de gronden, meestal klei, vochtig genoeg voor een weelderige, relatief voedselrijke vegetatie, die profiteert van het vruchtbare slib dat bij elke overstroming wordt afgezet.
Bij lage bevolkingsdichtheden is de matige overlap tussen akkerbouw en veeteelt eerder een voordeel dan een probleem. Tijdens het droge seizoen kunnen boeren en herders naast elkaar leven en van elkaar profiteren. Nomaden maken goed gebruik van de dorpen, zowel voor zichzelf als voor hun vee. Ze ruilen melk voor graan. Overdag brengen ze hun dieren naar natuurlijke weiden buiten het dorp, 's nachts voeden de dieren zich op akkers na de oogst, waar ze de stoppels eten en hun mest achterlaten. Zo transporteren ze voedingsstoffen van de weiden naar de akkers4.
konden ze meenemen op één enkele os." Henk Breman.
Hoogwaardige voedergewassen gedurende een deel van het jaar en uitgekiende migratiepatronen betekenden dat goed functionerende traditionele pastorale systemen verrassend hoge veeproducties konden halen. Dit was zeker het geval bij systemen waar het vee tijdens het droge seizoen in gebieden met akkerbouw werden gehouden. We konden zelfs aantonen dat hun eiwitproductie per hectare 2 à 8 keer zo hoog was als die van ranches in de Verenigde Staten en Australië onder vergelijkbare omstandigheden5! In West-Afrika konden de nomaden daardoor een overschot aan melk en vlees leveren in de savanne- en bosgebieden, niet alleen aan akkerbouwers, maar ook aan de stedelijke bevolking6.
Pastoralisme gemarginaliseerd door toenemende bevolkingsdichtheid
Naarmate de bevolking toeneemt, verdwijnt de scheiding tussen akkerbouwers en pastorale veehouders, een proces waarbij de laatsten gaandeweg de toegang tot weidegronden verliezen. Vier factoren spelen hierbij een rol:
- Omdat akkerbouw veel meer mensen in een bepaald gebied kan voeden dan veeteelt, kan hij meer profiteren van de toenemende vraag naar voedsel.
- Akkerbouwers en hun veestapel zullen de veehouders en hun kuddes steeds meer in aantal overtreffen7;
- Tijdens het droge seizoen en in moeilijke jaren laat het akkerbouwgebied steeds minder ruimte over voor de kuddes van derden.
- Dit leidt tot overbegrazing van de weidegronden, vaak nog verergerd door de groei van de pastorale bevolking en hun kuddes8. Als gevolg daarvan rest die bevolking in extreme seizoenen en/of jaren niet veel anders dan hun vee voor bijna niks te verkopen of te laten sterven.
Kaart van Afrika, met de Sahel oranje gemarkeerd. Dit is ruwweg de zone tussen de lijnen van gemiddeld 200 mm (noord) en 600 mm (zuid) jaarlijkse regenval in de 20e eeuw. De zone is beperkt tot gebieden direct ten zuiden van de Sahara en inclusief de eilanden van Kaapverdië, maar exclusief andere gebieden in Afrika met dezelfde neerslagstatistieken. Dit is overigens één, maar niet de enige definitie van het Sahelgebied (Wikimedia)De Fulani en Tutsi's zijn voorbeelden van veehouders die tot voor kort net genoeg ruimte hadden om hun veeteelt effectief uit te oefenen. In de Sahel was dat deels mogelijk doordat de regio een halve eeuw vóór “de grote droogte" (1970 - 2000) een periode van meer dan normale regenval kende.
Een extra beperking voor zowel akkerbouw als veeteelt was de harde concurrentie van het "rijke Westen" met zijn intensieve en vaak gesubsidieerde veeteelt. In de jaren 1980 droeg het dumpen van Europese vleesvoorraden op de West-Afrikaanse markt bij aan de achteruitgang van de lokale veehouderij10. Vandaag is het melkpoeder uit Europa die het er moeilijk maakt om de dierlijke productie te verhogen. Maar de belangrijkste factor in de teloorgang van de effectieve pastorale veehouderij was en is de bevolkingsgroei.
Door de bevolkingsgroei werd het voor die veehouders steeds moeilijker om de efficiëntie van het systeem te handhaven, omdat ze in het droge seizoen steeds minder toegang kregen tot weidegronden in de regio’s met akkerbouw. Tot overmaat van ramp daalden de prijzen van vee door massale verkopen - vaak tijdens droogteperioden - tot bijna nul. De kopers, bijvoorbeeld tijdens de lange droogte in de Sahel, waren vaak akkerbouwers. Voor hen werd vee steeds belangrijker. Niet in de eerste plaats voor de vlees- en melkproductie maar voor:
- instandhouding van de vruchtbaarheid van de akkers door aanvoer van voedingsstoffen vanuit natuurlijk grasland;
- trekkracht van vee die mechanisatie van de akkerproductie mogelijk maakt;
- sparen: het opbouwen van vermogen in goede jaren.
In West-Afrika verschoof tijdens het droge laatste kwart van de vorige eeuw het zwaartepunt van de veeteelt naar de akkerbouwregio’s, van de Sahel naar de savanne11. Dat was deels het gevolg van de permanente vestiging van nomaden. Elders in Afrika vond dit proces al eerder plaats, maar er zijn zeker niches in SSA, bijv. in Soedan, Ethiopië en Somalië, waar het nog steeds doorgaat.
'Christelijke boeren vermoord, boerderijen en gewassen vernietigd'
Regelmatig lezen we in de media dat er moorden hebben plaatsgevonden waarbij boerderijen en gewassen zijn vernietigd door extremistische minderheden van het Fulani-volk of de islamistische strijders van Boko Haram. Zie bijvoorbeeld het bericht Tientallen christenen vermoord en ontvoerd in Nigeria en Kameroen uit maart van dit jaar. Van net voor Kerst dateert het bericht Aanval op christelijke dorpen in Nigeria kost zeker 140 levens.
Hoewel ook algemene nieuwsmedia zoals de NOS en het Vlaamse Nieuwsblad daarover berichten, zijn het opvallend vaak de christelijke media die dat doen. Het christelijke Nederlands Dagblad kopte in 2018 (tussen aanhalingstekens) ‘Over 25 jaar geen christenen meer in Nigeria’ en zag de wapens van extremistische Fulani als belangrijker oorzaak van die trend dan de terreur van Boko Haram. Maar zo simpel ligt dat niet.
Sedentaire boeren zijn doorgaans akkerbouwers, onder wie zich veel christenen bevinden.* Waar de gemiddelde geseculariseerde Europeaan christelijke kerken ziet als traditioneel en conservatief, is christendom voor Afrikanen niet zelden een progressieve beweging die weg leidt uit de traditionele tribale structuren naar een modernere en meer verbonden samenleving. Breman en Van der Weijden plaatsen de door onze media vaak als religieuze strijd getypeerde moorden en terreur op het Afrikaanse platteland als een strijd tussen de onvermijdelijk groeiende dominantie van akkerbouwers die de effectiviteit van het pastorale veeproductiesysteem ondermijnt. Die ontwikkeling is volgens hen onvermijdelijk uit oogpunt van bevolkingsgroei en voedselzekerheid, maar veroorzaakt belangen- en machtsconflicten tussen akkerbouwers en veehouders. Niet alleen nomadische leden van het Fulanivolk maar ook de eveneens pastorale Toeareg grijpen daardoor gemakkelijk naar wapens, sluiten zich aan bij de jihad of kiezen voor beide vormen van verzet tegen de opkomende macht.
* Maar niet alleen christenen. In bijvoorbeeld West Afrika leven traditionele animistische godsdiensten nog altijd voort. Lang geleden was dat de regel, maar de Islam heeft zich van Oost- naar West-Afrika verspreid, om vervolgens langs de westkust verder zuidwaarts uit te breiden. Vanuit het Noorden via de Sahara werden de pastorale volken geïslamiseerd. Het Christendom werd door Europeanen vanaf de zuidkust noordwaarts gepredikt. Vooral in die gebieden domineerden de akkerbouwers.
Regelmatig lezen we in de media dat er moorden hebben plaatsgevonden waarbij boerderijen en gewassen zijn vernietigd door extremistische minderheden van het Fulani-volk of de islamistische strijders van Boko Haram. Zie bijvoorbeeld het bericht Tientallen christenen vermoord en ontvoerd in Nigeria en Kameroen uit maart van dit jaar. Van net voor Kerst dateert het bericht Aanval op christelijke dorpen in Nigeria kost zeker 140 levens.
Hoewel ook algemene nieuwsmedia zoals de NOS en het Vlaamse Nieuwsblad daarover berichten, zijn het opvallend vaak de christelijke media die dat doen. Het christelijke Nederlands Dagblad kopte in 2018 (tussen aanhalingstekens) ‘Over 25 jaar geen christenen meer in Nigeria’ en zag de wapens van extremistische Fulani als belangrijker oorzaak van die trend dan de terreur van Boko Haram. Maar zo simpel ligt dat niet.
Sedentaire boeren zijn doorgaans akkerbouwers, onder wie zich veel christenen bevinden.* Waar de gemiddelde geseculariseerde Europeaan christelijke kerken ziet als traditioneel en conservatief, is christendom voor Afrikanen niet zelden een progressieve beweging die weg leidt uit de traditionele tribale structuren naar een modernere en meer verbonden samenleving. Breman en Van der Weijden plaatsen de door onze media vaak als religieuze strijd getypeerde moorden en terreur op het Afrikaanse platteland als een strijd tussen de onvermijdelijk groeiende dominantie van akkerbouwers die de effectiviteit van het pastorale veeproductiesysteem ondermijnt. Die ontwikkeling is volgens hen onvermijdelijk uit oogpunt van bevolkingsgroei en voedselzekerheid, maar veroorzaakt belangen- en machtsconflicten tussen akkerbouwers en veehouders. Niet alleen nomadische leden van het Fulanivolk maar ook de eveneens pastorale Toeareg grijpen daardoor gemakkelijk naar wapens, sluiten zich aan bij de jihad of kiezen voor beide vormen van verzet tegen de opkomende macht.
* Maar niet alleen christenen. In bijvoorbeeld West Afrika leven traditionele animistische godsdiensten nog altijd voort. Lang geleden was dat de regel, maar de Islam heeft zich van Oost- naar West-Afrika verspreid, om vervolgens langs de westkust verder zuidwaarts uit te breiden. Vanuit het Noorden via de Sahara werden de pastorale volken geïslamiseerd. Het Christendom werd door Europeanen vanaf de zuidkust noordwaarts gepredikt. Vooral in die gebieden domineerden de akkerbouwers.
Het pijnlijke verlies van macht en prestige van pastoralisten als indirect gevolg van de bevolkingsgroei, vooral onder akkerbouwers, heeft geleid tot toenemende spanningen en zelfs burgeroorlogenConflicten
Het pijnlijke verlies van macht en prestige van pastoralisten als indirect gevolg van de bevolkingsgroei, vooral onder akkerbouwers, heeft geleid tot toenemende spanningen en zelfs burgeroorlogen. Dat geldt het meest voor van oudsher zeer dominante herdersvolken12. Zo hadden de Fulani in West-Afrika op het hoogtepunt van hun macht vier rijken (kalifaten), waarvan Masina in centraal Mali en Sokoto in het noordoosten van Nigeria het best georganiseerd waren.
Tegenwoordig zijn de Fulani diep verdeeld. Sommigen werden jihadist, veelal nadat ze hun vee hadden verloren door ziektes of door aanvallen van milities van Toeareg of akkerbouwers of van het Malinese leger. Fulani zijn zelfs de belangrijkste etnische groep onder deze extremisten. Overigens steunen de meesten van hen de jihadisten niet of werken hen zelfs tegen. Hoewel deze conflicten sociale, culturele, etnische en religieuze componenten hebben, kunnen ze ook worden beschouwd als de laatste stuiptrekkingen van eens machtige rijken13.
In de regio's waar nu het meeste vee wordt gehouden, zijn de natuurlijke weiden van slechte kwaliteit, net als de meeste bijproducten van de akkerbouw. Dat komt doordat akkerbouw op arme gronden14 zonder substantiële bemesting lage opbrengsten van slechte kwaliteit oplevert, terwijl bijproducten zoals stro, dat als veevoer wordt gebruikt, van nog mindere kwaliteit zijn dan onbemest gras. Het beste deel van gewassen, zoals de zaden van granen, wordt door mensen gebruikt. Vandaar dat vee een lage productiviteit heeft - de helft tot nog geen tiende van die van het pastorale systeem. Daardoor duurt het lang voordat de dieren de reproductieve leeftijd bereiken, worden er weinig kalveren en lammeren geboren, is hun sterfte hoog, is de lactatieperiode kort en de melkproductie per dag laag. Je hebt geluk als je koe 4 liter melk per dag produceert. Ziedaar de belangrijkste reden, naast de lage koopkracht, dat ook de vlees- en melkconsumptie in SSA extreem laag is15. In 2018 was het gemiddelde 36 kg vlees en 45 liter melk per hoofd van de bevolking per jaar - veel lager dan de wereldwijde gemiddelden van respectievelijk 51 kg en 88 liter.
Een bijna onvermijdelijk gevolg is een toenemende marginalisering van de nog actieve nomadische en semi-nomadische veehouders en hun kuddes. Ze kunnen alleen overleven in die regio's waar akkerbouw onmogelijk is, maar zelfs daar kunnen ze ontmoedigd of zelfs verboden worden door regeringen die een einde willen maken aan grensoverschrijdingen. In dat geval zal nomadisme alleen overleven in landen die groot genoeg zijn om binnenlandse transhumance mogelijk te maken.
In het volgende artikel zullen we opties voor de toekomst van de veehouderij in SSA onderzoeken die kunnen bijdragen aan voedselzekerheid, sociaaleconomische ontwikkeling en vermindering van conflicten in de Sahel-regio en elders.
Henk Breman en Wouter van der Weijden analyseren de historische en huidige rol van de veehouderij in Sub-Sahara Afrika. Ze richten zich op pastorale (semi-)nomadische veehouderijsystemen, die hun op mobiliteit gebaseerde productiviteit verliezen door de bevolkingsgroei onder akkerbouwers die hun akkers hebben uitgebreid. Dat veranderde coëxistentie in vijandigheid, die nog altijd conflicten veroorzaakt in de Sahel. In een derde en laatste artikel verkennen ze opties voor de toekomst van de veehouderij in SSA in het algemeen. Het eerste artikel in een reeks van drie verscheen hier op 20 december. Het derde en laatste verschijnt komende week.
Henk Breman is een agrobioloog die zijn werk sinds het begin van de jaren zeventig richtte op milieu en plattelandsontwikkeling in Afrika, waar hij meer dan twintig jaar veldonderzoek deed en nog steeds werkzaam is als consultant.
Wouter van der Weijden is milieubioloog en directeur van de Stichting Centrum voor Landbouw en Milieu in Culemborg, Nederland.
Ze bedanken Monique Calon en Ken Giller voor commentaar en suggesties.
Noten
- Het gemiddelde productieniveau van akkers en weiden zonder andere input dan handarbeid, doorgaans uitgedrukt in graanequivalenten.
- Herkauwers zijn de beste dieren voor efficiënte veeteelt zonder te concurreren om land met plantaardig voedsel voor mensen.
- In geval van een nomadische leefwijze trekken complete gezinnen met hun vee en huisraad. Van half-nomadisch is sprake wanneer alleen herders, meestal vooral jonge mannen, met het vee trekken.
- In de meeste regio's in SSA wordt akkerland gecombineerd met vee. Als er geen kunstmest wordt toegediend, moet het land regelmatig braak liggen. Dergelijk braakland wordt meestal begraasd door herkauwers. Het meeste bouwland wordt jaarlijks tijdens het droge seizoen begraasd voor gewasresten. Er zijn dus twee begrazingscycli: een meerjarige braakcyclus en een jaarlijkse seizoenscyclus.
- H. Breman & C.T. de Wit, 1983. Rangeland productivity and exploitation in the Sahel. Science 221: 1341 - 1347. Het veldwerk werd voornamelijk gedaan door twee van Bremans promovendi, Abdrahamane Dial en Gaoussou Traoré. Voor hun scripties liepen ze 15 maanden lang, samen met Fulani-herders en hun kuddes, een afstand van 1500 km! Hun publicaties: A. Diallo, 1978. Transhumance:// comportement, nutrition et productivité d'un troupeau zébus de Diafarabé. Centre Pédagogique Supérieur, Bamako. G. Traoré, 1978. Evolution de la disponibilité et de la qualité de fourrage au cours de la transhumance de Diafarabé. Centre Pédagogique Supérieur, Bamako. Op de website AgroBioAfrica is een film te zien over de transhumance in kwestie.
- Deze handel is nog steeds belangrijk, maar het vervoer gebeurt steeds meer met vrachtverkeer naar veemarkten, tot in het zuiden van Nigeria en Ivoorkust. Zie bijvoorbeeld J.S. Zoundi & L. Hitimana (Eds.), 2008. Livestock and regional market in the Sahel and West Africa Potentials and challenges. SWAC-OECD/ECOWAS.
- Een gebied dat geschikt is voor akkerbouw kan tot 10 keer meer akkerbouwers voeden dan vee kan doen voor veehouders! H. Breman, B. Fofana & A. Mando, 2007. The lesson of Drente's 'essen' - Soil Nutrient Depletion in sub-Saharan Africa and Management Strategies for Soil Replenishment. In: A.K. Braimoh & P.L.G. Vlek, 2007. Land use and soil resources. Springer Media B.V.
- Soms begraast het vee ook gewassen, wat kan leiden tot gewelddadige conflicten.
- De Sahel omvat - van west naar oost - delen van Noord-Senegal, Zuid-Mauritanië, Centraal-Mali, Noord-Burkina Faso, Zuid-Niger, het uiterste noorden van Nigeria, Kameroen en de Centraal-Afrikaanse Republiek, Centraal-Tsjaad, Centraal- en Zuid-Soedan, het uiterste noorden van Zuid-Soedan, Eritrea en het uiterste noorden van Ethiopië.
- R. Ruben, J. Attema & H. Breman, 1994. Les subventions d’ exportations européennes sur la viande bovine. Intern. Spectator 48: 599-600.
- H. van Keulen & H. Breman, 1990. Agricultural development in the West African Sahelian region: a cure against land hunger Agriculture, Ecosystems and Environment 32: 177-197.
- Een klassiek voorbeeld van de lange dominantie van nomaden in Azië waren de Mongolen, wier invasies de bouw van de Chinese Muur in gang zetten. Hoofdauteur Breman, die samenwerkte met Fulani-, Moorse en Tutsi-veehouders, heeft zich vaak afgevraagd waar de dominantie van pastorale volken in het verleden vandaan kwam, toen hun bevolkingsdichtheid over het algemeen veel lager was dan die van akkerbouwers. Twee factoren lijken aannemelijk. Ten eerste maakte hun manier van leven het mogelijk om rijkdom te vergaren - de kuddes - terwijl de boeren de grond verarmden en alleen armoede vergaarden. Ten tweede de noodzaak om zich te organiseren en te verdedigen en om de kuddes te beschermen wanneer ze zich op het terrein van anderen begaven.
- In 2015-2016, op verzoek van de Nederlandse Commissie voor Milieueffectrapportage, coachte de hoofdauteur een team van zes Malinese onderzoekers. Zij voerden een strategische milieustudie uit, gefinancierd door Nederland, naar de milieueffecten van verdubbeling van het geïrrigeerde landbouwareaal in Mali. Ze toonden aan dat de negatieve effecten op overstroming in de Binnendelta van de Niger en de daarmee samenhangende negatieve effecten op de Fulani-veehouderij volledig waren genegeerd. Tijdens de beoordeling bezocht een grote groep Fulani-vertegenwoordigers de gouverneur van de regio Ségou. Ze hadden geprotesteerd tegen uitbreiding van de irrigatie en dreigden: "Als het wordt uitgevoerd, komen we met al onze kuddes, honderdduizenden stuks vee, en vernietigen alles. En als dat niet helpt, weet dan dat niet alleen de Toeareg, maar ook wij Kalashnikovs hebben!"
- Bodems met lage NPP.
- V. Miller et al., 2022. Global, regional, and national consumption of animal-source foods between 1990 and 2018: findings from the Global Dietary Database. Lancet Planetary Health 6: 243–256.
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
De Financial Times brengt dit weekend een longread over de islamistische opstandelingen die West-Afrika bedreigen.
Henk, dank voor je verheldering!
Dick #15, ik ben bang dat je te optimistisch bent met je antwoord “met kunstmest en goede compostering (en micro-organismen als vee) is de veehouder wellicht niet meer nodig”, op de vraag van Piet Hoogland #14 of akkerbouw dan wel veehouderij dominant mag zijn.
Hoewel, op dit moment heb je theoretisch gelijk: Dankzij kunstmestgebruik, goede gewas variëteiten, gewasbeschermingsmiddelen en mechanisatie, kan de gemiddelde opbrengst aan voedsel wereldwijd ongeveer 750 kg/ha/jaar aan “graanequivalenten” zijn. Professor Buringh van het Centre for Food Market Research rekende indertijd met 800 kg/ha/jaar als de behoefte van de mens “bij een redelijk hoge levensstandaard”. Ik zeg “kan”, want niet alle land wordt voor voedselproductie gebruikt. Katoen en jute bezetten een relatief klein deel, maar in toenemende mate worden maïs en oliegewassen als ‘biofuel’ gebruikt.
Daarbij groeit de wereldbevolking voorlopig nog, terwijl het beschikbare akkerareaal eerder af- dan toeneemt. Gelukkig is er wereldwijd ongeveer 3x meer weidegrond dan akkerland, en die zijn dus mee hard nodig om de voedselzekerheid op peil te houden. Daarbij moet je je wel realiseren dat met land gebruikt voor akkerbouw tot 10x meer mensen te voeden zijn dan op natuurlijke weidegronden.
Dick, jouw “met kunstmest” is meer dan terecht. Zonder kunstmest zou voor de huidige wereldbevolking geen 750 kg/persoon/jaar aan “graanequivalenten” geproduceerd kunnen worden, maar -gezien de gemiddelde natuurlijke productiepotentie van onze aarde- slechts 180 kg/persoon/jaar. Dat is veel te weinig om überhaubt van te kunnen leven; alleen al voor het dekken van onze energiebehoefte is minstens 250 kg nodig.
Dan een heel problematisch aspect, de verdeling van dat wat geproduceerd wordt. Zoals gezegd, per persoon kan jaarlijks 750 kg geproduceerd worden, maar -om enkele uitersten te noemen- voor mensen in de USA is de werkelijkheid bijna 4.000 kg/persoon/jaar, in Europa meer dan 2.000, maar in landen in Afrika zonder landbouwontwikkeling van betekenis (ongeveer 1/3 van het totaal aan landen) wordt de 200 kg/persoon/jaar niet gehaald! En dan zijn er in Nederland politieke partijen die denken dat ze en migranten kunnen buiten houden en ontwikkelingssamenwerking stoppen.
Ik vroeg Henk Breman hieronder naar zijn versie van het Kaïn en Abel-verhaal. Hij gebruikte het in lezingen schreef hij via mail en vroeg me dit plaatje te willen linken.
Ik noemde hieronder de mythe van de broers Romulus en Remus (in het wild grootgebracht door een wolvin) met de - in Amsterdam vroeger bekende - uitspraak over roggebrood. Remus werd door zijn broer gedood toen hij over de muur van de nieuw te bouwen stad Rome sprong. Het verhaal kan een gelijkenis hebben: steden leven van sedentaire landbouw en niet van herderslandbouw.
Bij #13, ik testte ChatGTP4 (die het gemiddelde uit talloze internetbronnen weet te halen en schijnbaar als een geleerd mens samenvat, vaak uiterst accuraat en afgewogen) even met de vraag waarom Kaïn Abel doodde nu we hier ontdekken hoezeer dat verhaal uit een herderssamenleving lijkt te stammen die niet meer voedselzeker is. Dat had kennelijk Dr. J. Hamming (zie #8) al door in 1962 en kwam daarom met zijn historiserende herinterpretatie van Genesis.
Chat zegt:
Kaïn doodde Abel volgens het Bijbelse verhaal in het boek Genesis. Dit wordt beschouwd als het eerste verhaal over moord in de Bijbel. De precieze motivatie achter Kaïns daad wordt in de tekst niet volledig uitgelegd, maar er zijn verschillende interpretaties die kunnen helpen om het te begrijpen:
1. Jaloezie en Woede: Kaïn en Abel brachten beiden offers aan God, maar alleen Abels offer werd door God geaccepteerd. Dit veroorzaakte jaloezie en woede bij Kaïn, wat uiteindelijk leidde tot de moord op zijn broer.
2. Symbolische Interpretaties: Sommige geleerden zien de moord als een symbolische weergave van grotere thema's, zoals de strijd tussen landbouwers (Kaïn) en herders (Abel), of de strijd tussen het kwaad en het goede.
3. Lessen over Menselijk Gedrag: Het verhaal wordt ook vaak geïnterpreteerd als een les over menselijke emoties en gedrag, met name de gevaren van jaloezie en woede.
Het is belangrijk te onthouden dat veel van deze interpretaties zijn gebaseerd op theologische en culturele perspectieven, en niet noodzakelijkerwijs direct uit de tekst kunnen worden gehaald. Het verhaal van Kaïn en Abel is door de eeuwen heen op verschillende manieren geïnterpreteerd, afhankelijk van de religieuze en culturele context.
Piet Hoogland, #14, met kunstmest en goede compostering (en micro-organismen als vee) is de veehouder wellicht niet meer nodig. Het verhaal van Kaïn en Abel gaat - voor zover ik het nu kan begrijpen - over het einde van de herderssystemen, die ergens tussen de jager-verzamelaar en de moderne sedentaire landbouw zitten. Afrika zit nog te ver bij het verleden en moet intensiveren om zich te kunnen voeden. Doet het dat niet dan zal het hongeren.