De oorlog in Oekraïne hakt er fors in op de wereldvoedselmarkt, misschien wel het meest in SSA. Veel Afrikaanse landen importeerden de laatste jaren steeds meer graan uit Rusland en Oekraïne, maar de export uit Oekraïne is grotendeels stilgevallen. Oekraïne heeft Odessa aan de Zwarte Zee nog in handen, maar heeft de haven geblokkeerd met zeemijnen uit vrees voor een Russische invasie aldaar. Intussen is Rusland begonnen met de export van graan uit veroverde silo’s in het zuidoosten van Oekraïne en heeft het met raketten een aantal silo’s in het westen verwoest. De VN en Turkije hebben bemiddeld met het doel dat Oekraïne de export uit Odessa en twee andere havensteden veilig kan hervatten. Ze sloten vorige week een overeenkomst, maar vervolgens schoot het Russische leger toch enkele raketten op Odessa af. Het is dus afwachten of de export daadwerkelijk op gang komt. Wel daalden de tarweprijzen op de wereldmarkt al enigszins.

In de Sahel-landen zal verminderd kunstmestgebruik de opbrengsten in het recent begonnen regenseizoen sterk drukken. Geen enkel Afrikaans land zal de dans ontspringen
De prijsstijgingen waren al in mei fors: energie 85%, granen 32%, plantaardige olie en oliezaden 39% en kunstmest 104%.1 We tekenen hierbij aan dat een aanzienlijk deel van de stijgingen al vóór de inval in Oekraïne had plaatsgevonden, mede als gevolg van de Covidpandemie. Daardoor was volgens de FAO2 al een vijfde van de Afrikaanse bevolking door honger getroffen. En als gevolg van Chinese exportrestricties waren de prijzen van kunstmest in de loop van 2021 al meer dan verdubbeld.3 De oorlog treft in SSA vooral het oosten, dat sterk afhankelijk is van importen uit het Zwarte Zee gebied. Het World Food Program noemt Ethiopië, Kenia, Somalië, Soedan en Zuid-Soedan. En in de Sahel-landen zal verminderd kunstmestgebruik de opbrengsten in het recent begonnen regenseizoen sterk drukken. Geen enkel Afrikaans land zal de dans ontspringen.

Impact
Een haast onvermijdelijk gevolg van de prijsstijgingen is een sterke toename van honger en ondervoeding onder arme bevolkingsgroepen, vooral in de steden. Volgens het World Food Program4 heerst in West-Afrika nu al de meeste honger sinds 10 jaar.

Overigens is er ook een grote bevolkingsgroep die juist baat kan hebben bij de prijsstijgingen: boeren. Maar dat is alleen het geval als de prijsstijgingen op de wereldmarkt doorwerken tot de farm gate, wat lang niet altijd het geval is. Bovendien wordt vaak vergeten dat er in Afrika ook miljoenen kleine boeren zijn die netto-kopers van voedsel zijn. Ook bij hen zal de ondervoeding toenemen.

Veel landen in SSA, waaronder Ivoorkust, Ghana en Kenia, zijn netto exporteur van agrarische producten. Maar dat zegt niet alles over hun voedselzekerheid, want de top-4 exportproducten betreffen cacao, koffie, thee en katoen
De prijsstijgingen pakken niet alleen anders uit voor verschillende bevolkingsgroepen, maar ook voor verschillende landen. Meest kwetsbaar zijn landen die relatief veel voedsel importeren en weinig of geen inkomsten hebben uit de export van olie en grondstoffen, zoals Zimbabwe en Kenia. Gemiddeld zijn in SSA de voedselimporten goed voor 5,7% van de totale import. Voor 13 landen is dat getal hoger dan 10%5, met als top-5: Mali 40%, Zimbabwe 36%, Oeganda 22%, Senegal 20% en Rwanda 20%. En wat betreft de afhankelijkheid van Rusland en Oekraïne: volgens een UNCTAD-rapport van 4 maart zijn 25 Afrikaanse landen voor meer dan 30% van hun tarwe afhankelijk van Rusland en Oekraïne; waarvan 16 voor meer dan 50%, drie voor meer dan 80% en twee daarvan (Somalië en Benin) zelfs voor 100%. Voor hen zijn de gevolgen het grootst. 

Veel landen in SSA, waaronder Ivoorkust, Ghana en Kenia, zijn netto exporteur van agrarische producten. Maar dat zegt niet alles over hun voedselzekerheid6, want de top-4 exportproducten betreffen cash crops, namelijk cacao, koffie, thee en katoen; terwijl de top-4 importproducten voedsel betreffen: tarwe, rijst, sojabonen en bevroren vlees. De voedselzekerheid van deze landen hangt dus sterk af van de prijsontwikkelingen van deze producten op de wereldmarkt. Welnu, die liepen het afgelopen jaar sterk uiteen: terwijl de katoenprijs in mei op jaarbasis (dus deels al vóór de oorlog) was gestegen met 78%, de koffieprijs met 19% en de theeprijs met 12%, was de prijsstijging van cacao nihil. Alleen katoen steeg sterker in prijs dan graan (32%) en plantaardige olie (39%), maar toch minder dan kunstmest (105%). Daarom is het voor de landen die vooral cash crops exporteren veel moeilijker geworden om hun voedselvoorziening en landbouwproductiviteit op peil te houden.7

Alleen katoen steeg sterker in prijs dan graan (32%) en plantaardige olie (39%), maar toch minder dan kunstmest (105%)
Zoals bekend zijn er ook landen, waaronder Nigeria, Angola en Soedan, die netto veel olie exporteren en dus profiteren van de gestegen olieprijzen. Bij hen is de voedselzekerheid het grootst, niet omdat ze hun landbouw meer hebben ontwikkeld (integendeel, die hebben ze juist verwaarloosd)8, maar louter omdat ze voedselimporten gemakkelijk kunnen betalen, en sinds kort zelfs nog gemakkelijker. Honger en ondervoeding hoeven in die landen dus niet toe te nemen, althans als de regerende elites de bevolking mee laten profiteren van de olierevenuen.

Oplossingen
Wat valt er aan deze reusachtige problemen te doen?

Meest urgent is dat de oorlog spoedig wordt beëindigd. Maar dat is zeer de vraag. De kans bestaat ook dat Poetin op een voor hem gunstig moment akkoord gaat met een wapenstilstand, en het conflict op een laag pitje voortzet, zoals hij al sinds 2014 deed in de Donbas. Hij kan het dan later op een zelfgekozen moment weer opvoeren.
De inbeslagname past helemaal bij een plan dat Poetin al in 2007 had, maar dat zelfs nu nog nauwelijks aandacht heeft gekregen in de media: vorming van een graankartel met Oekraïne en Kazachstan
Onder leiding van de VN en Turkije is onderhandeld over hervatting van de export van graan en zonnebloempitten uit Odessa en twee andere havensteden. De Russen zijn zelf al begonnen met de export vanuit Sebastopol (dat ze hebben veroverd in 2014) en de recent veroverde havensteden Berdyansk en Marioepol. Daarbij gaat het om voorraden die ze in het zuidoosten van Oekraïne in beslag hebben genomen, naar Rusland zijn verscheept en daar zijn vermengd met Russisch graan om de herkomst te maskeren. De inbeslagname past helemaal bij een plan dat Poetin al in 2007 had, maar dat zelfs nu nog nauwelijks aandacht heeft gekregen in de media: vorming van een graankartel met Oekraïne en Kazachstan. Dat plan leed in 2014 schipbreuk door de Maidan-revolutie, maar Poetin heeft het nu ten dele alsnog gerealiseerd met geweld. Weet hij het zuidoosten vast te houden, dan heeft hij Afrika nog afhankelijker van Russisch voedsel gemaakt dan het al was, zelfs als de export uit Odessa wordt hervat. Die versterkte positie kan hij vervolgens inzetten om politieke steun af te dwingen, bijvoorbeeld voor het beëindigen van de sancties of voor toegang tot grondstoffen. Het eerste lijkt hem al snel te zijn gelukt. Eenzelfde spel kan hij spelen met de export van kunstmest.

Hoe dan ook zullen Afrikaanse landen - waar nodig met hulp van de EU en het World Food Program - hun bevolking vanwege de sterke stijging van de voedsel- en kunstmestprijzen voor meerdere jaren hulp moeten bieden. Ze kunnen maar beter niet te snel zwichten voor de standaard-eis van het IMF dat ze hun subsidies op voedsel afschaffen, want dat is vaak een recept voor oproer of zelfs een staatsgreep.

Maar op termijn heeft SSA veel meer nodig. Daarover gaan de volgende artikelen.

Noten
1. Dit zijn cijfers op jaarbasis van afgelopen mei op de markten van lage en middeninkomenslanden. https://thedocs.worldbank.org/en/doc/5d903e848db1d1b83e0ec8f744e55570-0350012021/related/CMO-Pink-Sheet-June-2022.pdf. Bedenk dat prijzen van kunstmest in bijvoorbeeld Rwanda, op 1500 km van de kust, al gauw 2x zo hoog zijn als aan de kust. Opmerkelijk genoeg zijn de prijzen van de meeste metalen en mineralen in genoemde periode juist gedaald.
2. https://www.fao.org/publications/sofi/2022/en/
3. https://www.piie.com/blogs/realtime-economic-issues-watch/chinas-recent-trade-moves-create-outsize-problems-everyone-else
4. https://www.wfp.org/news/hunger-west-africa-reaches-record-high-decade-region-faces-unprecedented-crisis-exacerbated
5. https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/WLD/Year/LTST/TradeFlow/Import/Partner/by-country/Product/16-24_FoodProd ; WITS = World Integrated Trade Solution, Worldbank.
6. https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2020/12/14/unpacking-the-misconceptions-about-africas-food-imports. Opmerkelijk: dat SSA gemiddeld nog steeds agrarische producten importeert komt op het conto van slechts vier landen: Nigeria, Angola, de DR Congo en Somalië. Bij de eerste twee landen is de Dutch disease de oorzaak, bij de laatste twee zijn dat burgeroorlogen
7. We bekijken voedselzekerheid hier op land-niveau. Maar naarmate de interne handel in Afrika gaat groeien, wordt het zinvoller om voedselzekerheid te bezien op regioniveau.
8. Breman, Schut & Seligman (2019). From fed by the world to food security – Accelerating agricultural development in Africa.
9. Op 3 juni bracht Mackey Sall, president van de Afrikaanse Unie, een bezoek aan Poetin met het dringende verzoek de blokkade op te heffen. Politico schreef na het bezoek: “Sall warned as recently as Tuesday that Russian propaganda, which blames Western sanctions for the global food crisis, was already spreading in Africa, a continent that is heavily dependent on importing food and fertilizers from Russia and Ukraine.
But after meeting Putin just three days later, Sall's message was strikingly similar to Moscow’s line.
He said that Russia "is ready" to export its wheat and fertilizers, and called on "partners" to remove sanctions placed on them. Neither the U.S. nor the EU has sanctioned Russian fertilizers or wheat, but the African Union is concerned that sanctions on Russia's financial system will make it harder for countries to buy them.”


Wouter van der Weijden is milieubioloog en directeur van de Stichting Centrum voor Landbouw en Milieu.
Henk Breman is agrobioloog met een langdurige onderzoekservaring in verschillende Afrikaanse landen.


Afrika kampt met voedselonzekerheid, een snelle bevolkingsgroei en een achterblijvende ontwikkeling van landbouw en economie. In een serie van zes artikelen neemt foodlog deze nexus onder de loep. Henk Breman schreef al een artikel over de vraag of Afrika zichzelf kan voeden. In dit tweede artikel gaan Wouter van der Weijden en Henk Breman in op de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de voedselzekerheid in Afrika op korte termijn. Daarna volgen - in wisselende combinaties van auteurs - nog vier artikelen over 1) de ontwikkeling van landbouw en voedselzekerheid op langere termijn, 2) de ontwikkeling van niet-agrarische sectoren, 3) de demografische ontwikkeling en 4) de vraag wat we vanuit NL en de EU kunnen bijdragen aan gewenste ontwikkelingen.
Dit artikel afdrukken