De Russische oorlog tegen Oekraïne heeft de door Covid reeds gestegen prijzen van voedsel en kunstmest nog verder opgejaagd. Een onvermijdelijk gevolg daarvan is een sterke toename van honger en ondervoeding onder arme bevolkingsgroepen in Afrika en elders. En dat gaat nog jaren duren. In dit artikel bespreken Henk Breman en Wouter van der Weijden de consequenties voor Sub-Sahara Afrika (SSA). Dit artikel is het tweede in een reeks (zie de tekst onder dit artikel).
De oorlog in Oekraïne hakt er fors in op de wereldvoedselmarkt, misschien wel het meest in SSA. Veel Afrikaanse landen importeerden de laatste jaren steeds meer graan uit Rusland en Oekraïne, maar de export uit Oekraïne is grotendeels stilgevallen. Oekraïne heeft Odessa aan de Zwarte Zee nog in handen, maar heeft de haven geblokkeerd met zeemijnen uit vrees voor een Russische invasie aldaar. Intussen is Rusland begonnen met de export van graan uit veroverde silo’s in het zuidoosten van Oekraïne en heeft het met raketten een aantal silo’s in het westen verwoest. De VN en Turkije hebben bemiddeld met het doel dat Oekraïne de export uit Odessa en twee andere havensteden veilig kan hervatten. Ze sloten vorige week een overeenkomst, maar vervolgens schoot het Russische leger toch enkele raketten op Odessa af. Het is dus afwachten of de export daadwerkelijk op gang komt. Wel daalden de tarweprijzen op de wereldmarkt al enigszins.
Impact
Een haast onvermijdelijk gevolg van de prijsstijgingen is een sterke toename van honger en ondervoeding onder arme bevolkingsgroepen, vooral in de steden. Volgens het World Food Program4 heerst in West-Afrika nu al de meeste honger sinds 10 jaar.
Overigens is er ook een grote bevolkingsgroep die juist baat kan hebben bij de prijsstijgingen: boeren. Maar dat is alleen het geval als de prijsstijgingen op de wereldmarkt doorwerken tot de farm gate, wat lang niet altijd het geval is. Bovendien wordt vaak vergeten dat er in Afrika ook miljoenen kleine boeren zijn die netto-kopers van voedsel zijn. Ook bij hen zal de ondervoeding toenemen.
Veel landen in SSA, waaronder Ivoorkust, Ghana en Kenia, zijn netto exporteur van agrarische producten. Maar dat zegt niet alles over hun voedselzekerheid6, want de top-4 exportproducten betreffen cash crops, namelijk cacao, koffie, thee en katoen; terwijl de top-4 importproducten voedsel betreffen: tarwe, rijst, sojabonen en bevroren vlees. De voedselzekerheid van deze landen hangt dus sterk af van de prijsontwikkelingen van deze producten op de wereldmarkt. Welnu, die liepen het afgelopen jaar sterk uiteen: terwijl de katoenprijs in mei op jaarbasis (dus deels al vóór de oorlog) was gestegen met 78%, de koffieprijs met 19% en de theeprijs met 12%, was de prijsstijging van cacao nihil. Alleen katoen steeg sterker in prijs dan graan (32%) en plantaardige olie (39%), maar toch minder dan kunstmest (105%). Daarom is het voor de landen die vooral cash crops exporteren veel moeilijker geworden om hun voedselvoorziening en landbouwproductiviteit op peil te houden.7
Oplossingen
Wat valt er aan deze reusachtige problemen te doen?
Meest urgent is dat de oorlog spoedig wordt beëindigd. Maar dat is zeer de vraag. De kans bestaat ook dat Poetin op een voor hem gunstig moment akkoord gaat met een wapenstilstand, en het conflict op een laag pitje voortzet, zoals hij al sinds 2014 deed in de Donbas. Hij kan het dan later op een zelfgekozen moment weer opvoeren.
Hoe dan ook zullen Afrikaanse landen - waar nodig met hulp van de EU en het World Food Program - hun bevolking vanwege de sterke stijging van de voedsel- en kunstmestprijzen voor meerdere jaren hulp moeten bieden. Ze kunnen maar beter niet te snel zwichten voor de standaard-eis van het IMF dat ze hun subsidies op voedsel afschaffen, want dat is vaak een recept voor oproer of zelfs een staatsgreep.
Maar op termijn heeft SSA veel meer nodig. Daarover gaan de volgende artikelen.
Noten
1. Dit zijn cijfers op jaarbasis van afgelopen mei op de markten van lage en middeninkomenslanden. https://thedocs.worldbank.org/en/doc/5d903e848db1d1b83e0ec8f744e55570-0350012021/related/CMO-Pink-Sheet-June-2022.pdf. Bedenk dat prijzen van kunstmest in bijvoorbeeld Rwanda, op 1500 km van de kust, al gauw 2x zo hoog zijn als aan de kust. Opmerkelijk genoeg zijn de prijzen van de meeste metalen en mineralen in genoemde periode juist gedaald.
2. https://www.fao.org/publications/sofi/2022/en/
3. https://www.piie.com/blogs/realtime-economic-issues-watch/chinas-recent-trade-moves-create-outsize-problems-everyone-else
4. https://www.wfp.org/news/hunger-west-africa-reaches-record-high-decade-region-faces-unprecedented-crisis-exacerbated
5. https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/WLD/Year/LTST/TradeFlow/Import/Partner/by-country/Product/16-24_FoodProd ; WITS = World Integrated Trade Solution, Worldbank.
6. https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2020/12/14/unpacking-the-misconceptions-about-africas-food-imports. Opmerkelijk: dat SSA gemiddeld nog steeds agrarische producten importeert komt op het conto van slechts vier landen: Nigeria, Angola, de DR Congo en Somalië. Bij de eerste twee landen is de Dutch disease de oorzaak, bij de laatste twee zijn dat burgeroorlogen
7. We bekijken voedselzekerheid hier op land-niveau. Maar naarmate de interne handel in Afrika gaat groeien, wordt het zinvoller om voedselzekerheid te bezien op regioniveau.
8. Breman, Schut & Seligman (2019). From fed by the world to food security – Accelerating agricultural development in Africa.
9. Op 3 juni bracht Mackey Sall, president van de Afrikaanse Unie, een bezoek aan Poetin met het dringende verzoek de blokkade op te heffen. Politico schreef na het bezoek: “Sall warned as recently as Tuesday that Russian propaganda, which blames Western sanctions for the global food crisis, was already spreading in Africa, a continent that is heavily dependent on importing food and fertilizers from Russia and Ukraine.
But after meeting Putin just three days later, Sall's message was strikingly similar to Moscow’s line.
He said that Russia "is ready" to export its wheat and fertilizers, and called on "partners" to remove sanctions placed on them. Neither the U.S. nor the EU has sanctioned Russian fertilizers or wheat, but the African Union is concerned that sanctions on Russia's financial system will make it harder for countries to buy them.”
Wouter van der Weijden is milieubioloog en directeur van de Stichting Centrum voor Landbouw en Milieu.
Henk Breman is agrobioloog met een langdurige onderzoekservaring in verschillende Afrikaanse landen.
Dit artikel afdrukken
In de Sahel-landen zal verminderd kunstmestgebruik de opbrengsten in het recent begonnen regenseizoen sterk drukken. Geen enkel Afrikaans land zal de dans ontspringenDe prijsstijgingen waren al in mei fors: energie 85%, granen 32%, plantaardige olie en oliezaden 39% en kunstmest 104%.1 We tekenen hierbij aan dat een aanzienlijk deel van de stijgingen al vóór de inval in Oekraïne had plaatsgevonden, mede als gevolg van de Covidpandemie. Daardoor was volgens de FAO2 al een vijfde van de Afrikaanse bevolking door honger getroffen. En als gevolg van Chinese exportrestricties waren de prijzen van kunstmest in de loop van 2021 al meer dan verdubbeld.3 De oorlog treft in SSA vooral het oosten, dat sterk afhankelijk is van importen uit het Zwarte Zee gebied. Het World Food Program noemt Ethiopië, Kenia, Somalië, Soedan en Zuid-Soedan. En in de Sahel-landen zal verminderd kunstmestgebruik de opbrengsten in het recent begonnen regenseizoen sterk drukken. Geen enkel Afrikaans land zal de dans ontspringen.
Impact
Een haast onvermijdelijk gevolg van de prijsstijgingen is een sterke toename van honger en ondervoeding onder arme bevolkingsgroepen, vooral in de steden. Volgens het World Food Program4 heerst in West-Afrika nu al de meeste honger sinds 10 jaar.
Overigens is er ook een grote bevolkingsgroep die juist baat kan hebben bij de prijsstijgingen: boeren. Maar dat is alleen het geval als de prijsstijgingen op de wereldmarkt doorwerken tot de farm gate, wat lang niet altijd het geval is. Bovendien wordt vaak vergeten dat er in Afrika ook miljoenen kleine boeren zijn die netto-kopers van voedsel zijn. Ook bij hen zal de ondervoeding toenemen.
Veel landen in SSA, waaronder Ivoorkust, Ghana en Kenia, zijn netto exporteur van agrarische producten. Maar dat zegt niet alles over hun voedselzekerheid, want de top-4 exportproducten betreffen cacao, koffie, thee en katoenDe prijsstijgingen pakken niet alleen anders uit voor verschillende bevolkingsgroepen, maar ook voor verschillende landen. Meest kwetsbaar zijn landen die relatief veel voedsel importeren en weinig of geen inkomsten hebben uit de export van olie en grondstoffen, zoals Zimbabwe en Kenia. Gemiddeld zijn in SSA de voedselimporten goed voor 5,7% van de totale import. Voor 13 landen is dat getal hoger dan 10%5, met als top-5: Mali 40%, Zimbabwe 36%, Oeganda 22%, Senegal 20% en Rwanda 20%. En wat betreft de afhankelijkheid van Rusland en Oekraïne: volgens een UNCTAD-rapport van 4 maart zijn 25 Afrikaanse landen voor meer dan 30% van hun tarwe afhankelijk van Rusland en Oekraïne; waarvan 16 voor meer dan 50%, drie voor meer dan 80% en twee daarvan (Somalië en Benin) zelfs voor 100%. Voor hen zijn de gevolgen het grootst.
Veel landen in SSA, waaronder Ivoorkust, Ghana en Kenia, zijn netto exporteur van agrarische producten. Maar dat zegt niet alles over hun voedselzekerheid6, want de top-4 exportproducten betreffen cash crops, namelijk cacao, koffie, thee en katoen; terwijl de top-4 importproducten voedsel betreffen: tarwe, rijst, sojabonen en bevroren vlees. De voedselzekerheid van deze landen hangt dus sterk af van de prijsontwikkelingen van deze producten op de wereldmarkt. Welnu, die liepen het afgelopen jaar sterk uiteen: terwijl de katoenprijs in mei op jaarbasis (dus deels al vóór de oorlog) was gestegen met 78%, de koffieprijs met 19% en de theeprijs met 12%, was de prijsstijging van cacao nihil. Alleen katoen steeg sterker in prijs dan graan (32%) en plantaardige olie (39%), maar toch minder dan kunstmest (105%). Daarom is het voor de landen die vooral cash crops exporteren veel moeilijker geworden om hun voedselvoorziening en landbouwproductiviteit op peil te houden.7
Alleen katoen steeg sterker in prijs dan graan (32%) en plantaardige olie (39%), maar toch minder dan kunstmest (105%)Zoals bekend zijn er ook landen, waaronder Nigeria, Angola en Soedan, die netto veel olie exporteren en dus profiteren van de gestegen olieprijzen. Bij hen is de voedselzekerheid het grootst, niet omdat ze hun landbouw meer hebben ontwikkeld (integendeel, die hebben ze juist verwaarloosd)8, maar louter omdat ze voedselimporten gemakkelijk kunnen betalen, en sinds kort zelfs nog gemakkelijker. Honger en ondervoeding hoeven in die landen dus niet toe te nemen, althans als de regerende elites de bevolking mee laten profiteren van de olierevenuen.
Oplossingen
Wat valt er aan deze reusachtige problemen te doen?
Meest urgent is dat de oorlog spoedig wordt beëindigd. Maar dat is zeer de vraag. De kans bestaat ook dat Poetin op een voor hem gunstig moment akkoord gaat met een wapenstilstand, en het conflict op een laag pitje voortzet, zoals hij al sinds 2014 deed in de Donbas. Hij kan het dan later op een zelfgekozen moment weer opvoeren.
De inbeslagname past helemaal bij een plan dat Poetin al in 2007 had, maar dat zelfs nu nog nauwelijks aandacht heeft gekregen in de media: vorming van een graankartel met Oekraïne en KazachstanOnder leiding van de VN en Turkije is onderhandeld over hervatting van de export van graan en zonnebloempitten uit Odessa en twee andere havensteden. De Russen zijn zelf al begonnen met de export vanuit Sebastopol (dat ze hebben veroverd in 2014) en de recent veroverde havensteden Berdyansk en Marioepol. Daarbij gaat het om voorraden die ze in het zuidoosten van Oekraïne in beslag hebben genomen, naar Rusland zijn verscheept en daar zijn vermengd met Russisch graan om de herkomst te maskeren. De inbeslagname past helemaal bij een plan dat Poetin al in 2007 had, maar dat zelfs nu nog nauwelijks aandacht heeft gekregen in de media: vorming van een graankartel met Oekraïne en Kazachstan. Dat plan leed in 2014 schipbreuk door de Maidan-revolutie, maar Poetin heeft het nu ten dele alsnog gerealiseerd met geweld. Weet hij het zuidoosten vast te houden, dan heeft hij Afrika nog afhankelijker van Russisch voedsel gemaakt dan het al was, zelfs als de export uit Odessa wordt hervat. Die versterkte positie kan hij vervolgens inzetten om politieke steun af te dwingen, bijvoorbeeld voor het beëindigen van de sancties of voor toegang tot grondstoffen. Het eerste lijkt hem al snel te zijn gelukt. Eenzelfde spel kan hij spelen met de export van kunstmest.
Hoe dan ook zullen Afrikaanse landen - waar nodig met hulp van de EU en het World Food Program - hun bevolking vanwege de sterke stijging van de voedsel- en kunstmestprijzen voor meerdere jaren hulp moeten bieden. Ze kunnen maar beter niet te snel zwichten voor de standaard-eis van het IMF dat ze hun subsidies op voedsel afschaffen, want dat is vaak een recept voor oproer of zelfs een staatsgreep.
Maar op termijn heeft SSA veel meer nodig. Daarover gaan de volgende artikelen.
Noten
1. Dit zijn cijfers op jaarbasis van afgelopen mei op de markten van lage en middeninkomenslanden. https://thedocs.worldbank.org/en/doc/5d903e848db1d1b83e0ec8f744e55570-0350012021/related/CMO-Pink-Sheet-June-2022.pdf. Bedenk dat prijzen van kunstmest in bijvoorbeeld Rwanda, op 1500 km van de kust, al gauw 2x zo hoog zijn als aan de kust. Opmerkelijk genoeg zijn de prijzen van de meeste metalen en mineralen in genoemde periode juist gedaald.
2. https://www.fao.org/publications/sofi/2022/en/
3. https://www.piie.com/blogs/realtime-economic-issues-watch/chinas-recent-trade-moves-create-outsize-problems-everyone-else
4. https://www.wfp.org/news/hunger-west-africa-reaches-record-high-decade-region-faces-unprecedented-crisis-exacerbated
5. https://wits.worldbank.org/CountryProfile/en/Country/WLD/Year/LTST/TradeFlow/Import/Partner/by-country/Product/16-24_FoodProd ; WITS = World Integrated Trade Solution, Worldbank.
6. https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2020/12/14/unpacking-the-misconceptions-about-africas-food-imports. Opmerkelijk: dat SSA gemiddeld nog steeds agrarische producten importeert komt op het conto van slechts vier landen: Nigeria, Angola, de DR Congo en Somalië. Bij de eerste twee landen is de Dutch disease de oorzaak, bij de laatste twee zijn dat burgeroorlogen
7. We bekijken voedselzekerheid hier op land-niveau. Maar naarmate de interne handel in Afrika gaat groeien, wordt het zinvoller om voedselzekerheid te bezien op regioniveau.
8. Breman, Schut & Seligman (2019). From fed by the world to food security – Accelerating agricultural development in Africa.
9. Op 3 juni bracht Mackey Sall, president van de Afrikaanse Unie, een bezoek aan Poetin met het dringende verzoek de blokkade op te heffen. Politico schreef na het bezoek: “Sall warned as recently as Tuesday that Russian propaganda, which blames Western sanctions for the global food crisis, was already spreading in Africa, a continent that is heavily dependent on importing food and fertilizers from Russia and Ukraine.
But after meeting Putin just three days later, Sall's message was strikingly similar to Moscow’s line.
He said that Russia "is ready" to export its wheat and fertilizers, and called on "partners" to remove sanctions placed on them. Neither the U.S. nor the EU has sanctioned Russian fertilizers or wheat, but the African Union is concerned that sanctions on Russia's financial system will make it harder for countries to buy them.”
Wouter van der Weijden is milieubioloog en directeur van de Stichting Centrum voor Landbouw en Milieu.
Henk Breman is agrobioloog met een langdurige onderzoekservaring in verschillende Afrikaanse landen.
Afrika kampt met voedselonzekerheid, een snelle bevolkingsgroei en een achterblijvende ontwikkeling van landbouw en economie. In een serie van zes artikelen neemt foodlog deze nexus onder de loep. Henk Breman schreef al een artikel over de vraag of Afrika zichzelf kan voeden. In dit tweede artikel gaan Wouter van der Weijden en Henk Breman in op de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de voedselzekerheid in Afrika op korte termijn. Daarna volgen - in wisselende combinaties van auteurs - nog vier artikelen over 1) de ontwikkeling van landbouw en voedselzekerheid op langere termijn, 2) de ontwikkeling van niet-agrarische sectoren, 3) de demografische ontwikkeling en 4) de vraag wat we vanuit NL en de EU kunnen bijdragen aan gewenste ontwikkelingen.
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 4 juni krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 4 juni krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
Hoe gek het ook klinkt, de zin over het graankartel dat Poetin ooit wilde maken en dat nu de ene kern van zijn macht is naast die andere (gas, waarvoor hij geen andere landen nodig heeft) raakt me het meest.
Wouter v.d. Weijden en Henk Breman hoe kijken jullie naar het charmeoffensief van Lavrov in Afrika tegen de achtergrond van wat jullie schrijven?
VRT stelt die vraag ook: Charmeoffensief in Afrika en temporiseren op het slagveld. Ik vond het een van de betere perspectieven.
Afrika is het terrein van Israël (verkoop en ontwikkeling technologie en alliantiepartners), China (grondstoffen), de Bill & Melinda Gates Foundation (samenwerking), Rusland (kale macht) en Marokko (dat een gidsland wil zijn voor een Afrikaans Afrika). Poetin heeft zijn basis voor zijn belang enorm versterkt, lijkt mij. Hoe gaat het uitpakken gegeven de voedselonzekerheid en lage organisatiegraad van de regerings- en sociale orde in vele Afrikaanse landen?
Dick, ik doe een poging.
Eerst even een correctie: olie is voor Rusland een grotere bron van inkomsten dan gas. En voor gas heeft Poetin wel degelijk andere afnemers nodig, met name China. Rusland legt driftig nieuwe leidingen aan.
Dan de Afrika-strategie van Poetin en Lavrov:
1. Rusland streeft naar afbraak van de dominantie van de VS (en breder: het Westen) in de wereld, zoals te zien in het filmpje van de VRT. Hij probeert alsnog de Koude Oorlog te winnen.
2. Ook NRC had vanmorgen een goed artikel, waaruit duidelijk wordt dat Rusland de Wagner-groep (die formeel niet eens bestaat) verhuurt in ruil voor het verlenen van concessies voor de winning van goud, diamanten en hardhout. Let wel: ook goud is voor Rusland een belangrijke bron van inkomsten en die kan nog belangrijker worden als Poetin de prijs op de wereldmarkt kan manipuleren, zoals hij al doet met graan, zonnebloemolie en kunstmest.
3. Rusland koopt op deze manier ook politieke invloed, bijvoorbeeld op het stemgedrag van Afrikaanse landen in de VN. Daarbij maken ze dankbaar gebruik van de nog volop aanwezige anti-koloniale sentimenten in Afrika. Dat Rusland zélf nog altijd een koloniale mogendheid is (namelijk van buurlanden), blijft onderbelicht.
4. Lavrov is er een meester in om de werkelijkheid op zijn kop te zetten. Zo beweert hij dat het Westen de oorlog in Oekraïne verlengt door wapens te leveren (alsof een land zich niet tegen een invasie mag verdedigen) en nu zelfs dat het Wésten voedsel als wapen gebruikt. Eerst drijft Rusland de prijs van graan op, daarna presenteert het zich als reddende engel door een akkoord met Oekraïne te sluiten, waarna het de export uit Odessa binnen 24 uur toch hindert met een raketaanval. Half Afrika gelooft inmiddels dat Oekraïne de schuld van de oorlog is en de Westerse sancties de oorzaak zijn van de prijsstijgingen. Rusland heeft daar veel invloed via sociale media. Pikant detail: de eigenaar van de de Wagner groep, Prigozjin, wordt in de VS gezocht wegens beïnvloeding van de presidentsverkiezingen.
5. De grootste troef van Poetin is kunstmest: stikstof, kalium en fosfaat. Hij kan de prijs daarvan hoog houden en Afrikaanse landen kunstmest aanbieden voor een wat minder hoge vriendenprijs, in ruil voor iets anders. De prijs van stikstof wordt grotendeels bepaald door die van aardgas. Voor kalium is Canada het enige serieuze alternatief en voor fosfaat is dat de toekomstige supermacht Marokko. Ben dus benieuwd in hoeverre Marokko andere Afrikaanse landen straks terwille zal zijn en hoeveel invloed Rusland in dat land weet te krijgen, desnoods via de Wagnergroep. Goed opletten wat ze daar doen op de sociale media en of ze de annexatie van de Westelijke Sahara gaan erkennen, zoals de VS, Spanje en NL recent al deden. Of kiest het de kant van Algerije en Polisario en stuurt het aan op een gewapend conflict? Dat zou de fosfaatprijs verder opdrijven en daar kan Rusland aan verdienen.
Odesa is met 1 S. De schrijfwijze die u gebruikt, waarschijnlijk onwetend, is de Russische schrijfwijze.
#2 Wouter, dank voor die poging en de helderheid waarmee je de lefschaker Poetin neerzet!
Met gas bedoelde ik Poetins greep op Europa - lees: Duitsland. Dat kon hij in zijn eentje via zijn gas. En daarom heb je gelijk met je correctie: hij speelt een wereldspel. Europa drijft hij uiteen; ons continent komt plat tussen de VS en China te zitten. Rusland creëert voorts met zijn grondstoffen posities om niet gemist te kunnen worden en houdt die vast door steeds even kranen open te zetten en dan weer dicht te doen zodat andere landen niet gaan investeren in onafhankelijkheid.
Uiteraard: het gas moet naar China, dat duurzame fossiele energie wil om de sprong naar niet-fossiel netter te kunnen maken dan met kolen.
Rusland weet zich goed gefinancierd. Wat mij benieuwt: hoe zullen Rusland en meesterstaat China hun invloed in Afrika verdelen en hoe zullen de oude buitenlandse en Afrikaanse krachten uiteindelijk reageren? Iedereen die dit leest kan immers het spel begrijpen.
Helaas heeft Rutte en Merkel en de hele kliek geen geweten.
In 2000 toen Putin aangesteld werd was hij onmiddelijk een oorlogsmisdadiger door Tjetjenie plat te gooien.
Dat was ver van ons bed en het waren Moslims dus hadden 'wij' daar geen belangstelling voor.
Nu ontkennen we nog dat Rusland in oorlog is met het westen. Gebruikt marktmacht om de prijzen op te drijven. Dat gaat echter veel verder. Hij wist Amerika ( Trump) opdracht te geven om de olieproductie in Venuzuela stil te leggen. De grootste voorraad van de wereld.
Stookte via Iran de rebellen om een oorlog in Yemen te beginnen waar Aramco veel last van heeft.
etc etc.
Dit plan is al 20 jaar in de making en wij hebben steeds weg gekeken en nog kijken we weg.
Als we niet snel wapens leveren aan Oekraine en de Russen daar verslaan, kan dit inderdaad lang duren.