“De wereldbevolking groeit historisch gezien ontzettend hard. Thomas Malthus, de Britse wiskundige en predikant, zei dit al in de 18e eeuw", zegt Van Wissen. "De bevolking groeit exponentieel, maar de middelen die in het levensonderhoud van de bevolking voorzien, groeien lineair. Daarom komt er een punt waarop we te weinig voedsel hebben voor de groeiende bevolking. Dat probleem concentreert zich vooral bij de armste bevolkingsgroepen. Malthus heeft tot op de dag van vandaag volgelingen. De angst voor de bevolkingsexplosie is vooral sinds de jaren '70 heel groot. Toch denkt lang niet iedereen er zo over. De mogelijkheden van de mens tot bijvoorbeeld innovaties en ontwikkelingen zijn groter gebleken dan men voorzag. Optimisten denken dat we vast wel nieuwe technieken zullen vinden om dit op te vangen. Pessimisten vrezen dat technologie ons niet gaat redden.”

Er moet wel een oplossing komen, en als er niet snel iets gebeurt, schieten we in Afrika door de vangrails heen
En u, bent u een pessimist of optimist?
Lachend: “Ik ben van nature een optimist.” Van Wissen vervolgt serieus: “De geschiedenis leert dat we altijd wel nieuwe dingen vinden. Maar ik ben niet naïef. De bevolkingsgroei gaat ontzettend snel. De tijdsdruk gaat meespelen. Er moet wel een oplossing komen, en als er niet snel iets gebeurt, schieten we in Afrika door de vangrails heen. Daar is de grootste bevolkingsgroei. Ik denk dat het in de andere continenten wel goed komt.”

Waarom Afrika?
“In Afrika komen veel problemen samen: problemen van bevolkingsgroei, klimaatproblemen, en geen sterke regeringen en instituties, die slecht zijn voorbereid om met zulke problemen om te gaan. Die problemenmix vind ik verontrustend.”

Cultuur speelt ook een belangrijke rol: “De Afrikaanse cultuur is pro-natalistisch. De cultuur waardeert het als je een groot gezin hebt.” Van Wissen plaatst meteen een disclaimer: “Let wel, ik generaliseer heel erg. Er zijn ook andere voorbeelden.”

“De belangrijkste reden voor het hebben van een groot gezin is hoge kindersterfte. Als kinderen een hoog sterfterisico hebben, dan zorg je als ouder dat je voldoende kinderen hebt om er nog een paar over te houden die voor je kunnen zorgen op je oude dag.

Als de kindersterfte afneemt, zien we normaliter dat het geboortecijfer ook afneemt. We noemen dat de demografische transitie. Nu neemt uitgerekend in Afrika de sterfte harder af dan in alle andere regio’s van de wereld. Dat is natuurlijk heel mooi, en heeft dus ook gevolgen voor het geboortecijfer, maar dat ligt nog steeds op een relatief hoog niveau.”

Als mensen vrij zijn om hun leven in te richten zoals ze willen, dan gaat het kindertal vanzelf omlaag
Hoe kan geboorte beperkt worden?
“Ontwikkeling is de beste anticonceptie. Als mensen vrij zijn om hun leven in te richten zoals ze willen, dan gaat het kindertal vanzelf omlaag. Dat blijkt keer op keer het geval te zijn. In Europa en Amerika is dat het snelst gegaan. Ik zie het ook gebeuren in Azië en Zuid-Amerika.”

Waarom lukt het niet in Afrika?
“In Afrika zie je deze ontwikkeling ook, maar daar is het later begonnen, en gaat het niet zo snel als we bijvoorbeeld in Azië zien. De economische ontwikkeling gaat niet zo snel, en de pro-natalistische Afrikaanse cultuur die ik eerder noemde speelt ook een rol. Ik denk dat het er vooral ontbreekt aan een sterke overheid, die goed beleid ontwikkelt en het ook kan uitvoeren. Vaak ligt hun prioriteit bij andere zaken. Men legt heel sterk de nadruk op de African Way.”

Lukt het ergens wel?
“Jawel. Een goed voorbeeld is Rwanda. Hoewel je kritiek op het land en de autoritaire regering kunt hebben, is hun beleid in termen van ontwikkeling, vrouwenrechten, opleiding, heel verlicht. Het is een soort verlicht despotisme. Het geboortecijfer is in Rwanda in twintig jaar tijd gehalveerd van acht naar vier. Het daalt nog verder.”

In de stad wordt ongeveer 1,5 kind per vrouw minder geboren dan op het platteland. Dat is een groot verschil
Hoe zit het met de trek naar de stad?
“Je moet je voorstellen dat alle toekomstige bevolkingsgroei stedelijk is. Het platteland groeit niet meer. Het is een enorme opgave om die miljoenensteden leefbaar te houden. In de stad wordt ongeveer 1,5 kind per vrouw minder geboren dan op het platteland. Dat is een groot verschil. Door de trek naar de stad zullen gezinnen kleiner zijn. Dat is een rem op de bevolkingsgroei. Op dit moment wordt daarmee geen rekening gehouden in de prognoses. Ik vermoed dat je wat lager uitkomt als je dat wel doet.”

Wat kunnen wij doen?
“Als Europa of Nederland zouden we meer kunnen bijdragen aan een stabiele regeringen in Afrika. Het is ons buur-continent. Met goed handelsbeleid kunnen we ontwikkelingen in Afrika stimuleren. Uiteindelijk helpen we onszelf daar ook mee: een betere handelspartner, minder vluchtelingenstromen, en internationale solidariteit.”

Hoe is de groei in Nederland?
“Het woord groei kun je wel wegstrepen. Als er geen internationale migratie zou zijn, zouden we krimpen. Op termijn betekent het dat we moeten leren leven met krimp. In veel regio’s in Nederland, met name buiten de randstad, zal de bevolking in omvang dalen. Ik verwacht dat dit over 20 jaar gebeurt. Dit geldt wel al voor veel andere Europese landen. De uitdaging is om in zulke krimpregio’s de leefbaarheid te behouden. Want wie wil er nou wonen in straten waar de ramen dichtgetimmerd zijn?”

Van Wissen denkt dat dit schrikbeeld vooral in andere Europese landen werkelijkheid wordt: “Oost-Europese landen als Bulgarije, Roemenië, Rusland en Hongarije gaan fors krimpen. De plattelandsregio’s zullen ontvolken. Armen en ouderen zullen wonen in dorpen waaruit de ziel vertrokken is. Als essentiële voorzieningen, zoals winkels en zorg, niet meer voorhanden zijn, heeft dat een negatieve invloed op de leefbaarheid van het gebied en de gezondheid van de inwoners.”

Aanstaande maandag 8 april spreekt Leo van Wissen tijdens de derde avond van It’s the Food My Friend in de Rode Hoed in Amsterdam. Samen met Martin van Ittersum (Wageningen UR), Precious Netsai Njerere (Rutgers) en Niek Koning (Wageningen UR) bespreekt hij het vraagstuk rondom voedselzekerheid en bevolkingsgroei. In een lange discussie op Foodlog behandelden we geboortebeperking in Afrika eerder al eens uitgebreid. In gesprek met Niek Koning kwam aan de orde waarom Afrika zich niet voldoende kan ontwikkelen als gevolg van met name Europese handelspolitiek.
Dit artikel afdrukken