‘De politiek zorgt ervoor dat voedselschaarste uitmondt in hongersnood’

In 2015 namen de Verenigde Naties de Sustainable Development Goals (SDGs) aan. De tweede doelstelling: geen honger meer in 2030. Maar van dat doel drijven we steeds verder weg, zegt De Zwarte. Tijdens de opening van het academisch jaar van Wageningen University & Research gaat zij in op wat wij voor de toekomst kunnen leren van hongersnoden in het verleden.

Historica De Zwarte onderzoekt de rol van voedsel en honger in tijden van oorlog, zoals in de jaren veertig tijdens de Hongerwinter in Nederland (waar ze op promoveerde) en in Indonesië. Voorafgaand aan de 105^e opening van het academisch jaar van de WUR, sprak Foodlog met haar.

'No Hunger'
"We zijn van heel ver gekomen, en de afgelopen decennia leken we goed op weg om het aantal mensen met acute voedselonzekerheid terug te dringen," zegt De Zwarte. "De hoeveelheid hongersnoden is drastisch naar beneden gegaan. Door de historie heen zijn honger en conflict onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar speelden natuurlijke oorzaken, zoals langdurige droogte waardoor oogsten mislukten, meestal een centrale rol. Een andere direct aanwijsbare oorzaak voor - meestal lokale - hongersnood kon ook bijvoorbeeld de belegering van een stad zijn."

Verbeteringen in de landbouw, toenemende globalisering van de handel en verbeteringen in infrastructuur en logistiek resulteerden erin dat aan het eind van de 20ste eeuw "technisch gezien de mogelijkheid er was om hongersnood de wereld uit te helpen", zegt De Zwarte. "In theorie is er genoeg voedsel." Maar toch stijgt sinds een aantal jaren het aantal mensen dat acute honger heeft weer sterk. Sinds de coronapandemie verdubbelde het aantal zelfs. Met 345 miljoen mensen in acute voedselonzekerheid is de No Hunger-SDG onbereikbaarder dan 5 of 10 jaar geleden.

Politiek en conflicten
De oorzaak? De Zwarte: "Je komt uit bij de rol van de politiek en conflicten. Kijk naar de grote hongersnoden van de 20ste eeuw. Bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie (1931-1934), met name tijdens de Holomodor van 1932-1933 in Oekraïne (toen onderdeel van de USSR). Denk aan de Tweede Wereldoorlog in Europa en de Hongerwinter in Nederland en aan de 30 miljoen slachtoffers van de hongersnood die resulteerde uit De Grote Sprong Voorwaarts in China (1959-1961). Het waren situaties waar totalitaire regimes en hun politieke beleid verantwoordelijk voor zijn. Hongersnoden zijn fundamenteel politiek en man made."

Volgens De Zwarte leert de historie ons dat je zonder voedsel de oorlog niet kunt winnen. En dus zet je vijand honger in als wapen. Vandaar de tactiek van de verschroeide aarde (het bewust ontzeggen van hulpbronnen), economische blokkades (zoals de Geallieerden tijdens WO II doorvoerden om Duitsland onder druk te zetten, met honger in onder andere Griekenland, Spanje en Nederland tot gevolg), het inzetten van voedsel en honger als propagandamiddel of het actief tegenhouden van humanitaire hulp (wat op dit moment gebeurt in Soedan).

Laat de discussie maar eens gaan over wat de rol is van een economische blokkade bij het creëren of verergeren van hongersnood

"Binnen de WUR hebben we of werken we aan de technieken voor veerkrachtige samenlevingen, duurzame lokale productie, grotere verscheidenheid van food baskets en minder afhankelijkheid van mondiale voedselmarkten, om zo bijvoorbeeld de effecten van de klimaatverandering te kunnen opvangen binnen de draagkracht van de planeet," zegt De Zwarte. "Maar voor het terugdringen van hongersnoden hebben we een transformatie van het voedselsysteem over alle niveaus nodig. In de toekomst zullen we de politiek aansprakelijk moeten kunnen stellen. Daarvoor zijn sterke mondiale instituties nodig."

'Aansprakelijk houden'
En dat begint met bewustwording. "Bewustwording klinkt misschien niet zo sexy, maar de kettingreactie die tot hongersnood leidt is een mondiaal probleem waar wij verantwoordelijk voor zijn. Hongersnood is niet alleen het noodlottige gevolg van droogte. Het recht op 'equal access to food' is vastgelegd in het internationaal recht. Net als het verbod op het inzetten van honger als oorlogswapen. Laat de discussie maar eens gaan over wat de rol is van een economische blokkade bij het creëren of verergeren van hongersnood. Politieke en economische sancties worden nu heel breed opgelegd, maar dat kan ook onbedoelde en zelfs onevenredige effecten hebben op een nog veel breder deel van de bevolking."

Volgens De Zwarte ligt de oplossingsrichting in accountability. Het moet mogelijk zijn regeringsleiders aansprakelijk te stellen voor het doelbewust inzetten van honger als oorlogswapen. Op dit moment is het volgens de Geneva protocollen uit 1977 en het Statuut van Rome (nog) niet mogelijk een strafvervolging wegens oorlogsmisdaden in te zetten in niet-internationale gewapende conflicten (en daar vallen meeste hedendaagse gevallen onder). Een stap vooruit was de door Sigrid Kaag voorgezeten sessie van de Veiligheidsraad waarin de relatie tussen conflicten en honger (honger als oorlogstactiek) unaniem veroordeeld werd.

Acute voedselonzekerheid heeft vergaande systeemeffecten tot gevolg. Zowel een klimaatveranderingseffect, zoals droogte, als een crisis als de Oekraïnecrisis kunnen tot een kettingreactie leiden. Zo ontstond na de inval van Rusland in Oekraïne onder meer tot schaarste aan graan- en zonnebloemolie en staan er in het Zuid-Franse wijngebied Languedoc inmiddels zonnebloemen op de gerooide wijngaarden. De oplopende energie- en voedselprijzen resulteerden in een ongekende inflatiegolf in Europa. Verwerkers stapten over op alternatieven of schaalden af en consumenten stapten massaal over op huismerken en discounters. Dat zijn allemaal manieren om met schaarste om te gaan. In de VS zijn dezelfde effecten, maar in veel geringere mate te zien omdat de Amerika's minder afhankelijk waren van voedsel, voer en energie vanuit Oekraïne en Rusland. In Afrika zijn de effecten juist nog veel groter, onder meer door de grote importafhankelijkheid.

"De politiek zorgt ervoor dat voedselschaarste uitmondt in hongersnood," zegt De Zwarte. "En daar kunnen we wat aan doen. Echte hongersnoden zijn te voorkomen als we politiek ingrijpen en de mondiale instituties hebben om de verantwoordelijke politici verantwoording af te laten leggen."