Achterstallig onderhoud van ovens waaruit asbest loslaat, zou het gevolg zijn van de ijzeren greep die supermarkten hebben op hun leveranciers. Zielige bakkers worden door die rottige supers zo uitgeknepen dat ze het moeten doen met aftandse en verouderde ovens. Ze verdienen immers niet genoeg om die te vervangen. Dat beeld creëert Zembla voorafgaand aan zijn uitzending van vanavond.

Zembla speelt in op een populaire theorie die er bij politiek, pers en het publiek ingaat als koek. De supermarkten zouden de markt volledig in hun macht hebben. Daar zit best wat in. Het aantal inkoopcombinaties is letterlijk op de vingers van één hand te tellen. Omdat de toegang tot de markt zo smal is geworden, bepalen de supers wie er op het schap komt. Daardoor kunnen ze toeleveranciers maken of breken én financieel helemaal uitknijpen. Dat laatste zouden ze met graagte doen, want zo vallen er bakken met geld te verdienen. Een logisch verhaal, zo lijkt het. Op zoek dus naar onderbouwing en de schandalen die daar het gevolg van zijn.

De supers hebben het verbruid
De onderbouwing is snel gevonden. Ook het Europees Economisch en Sociaal Comité deelt de populaire opvatting. In een rapport van begin vorig jaar geeft het Comité aan van mening te zijn dat niet alleen de Nederlandse maar supers in geheel Europa een zogenaamd oligopolie vormen. In gewone mensentaal is dat een groep bedrijven die de markt door zijn dominante positie naar zijn hand kan zetten. Steun dus voor de populaire theorie door lieden die niet als raddraaiers kunnen worden weggezet. Of ze daarom ook als deskundig op het gebied van markten en de dynamiek daarin kunnen worden gezien, is wat anders. Het is niet ondenkbaar dat slechts een handjevol mensen echt snapt wat er aan de hand is. Zo zit onze complexe wereld immers in elkaar. Alleen wie de sport bedrijft, kan nog snappen waar integriteits- en fatsoensgrenzen binnen het geweld van de markt worden overtreden.

CDA-prominent Gerda Verburg, Nederlands laatste minister van Landbouw, noemde supermarkten supermachten. Parlementsleden van heel uiteenlopende politieke kleuren zeggen het haar met regelmaat na. De pers schrijft hun stoere taal tegen de supers graag op. Dat is een geheid succesrecept voor erin hakkende beeldvorming.

Ongetwijfeld daardoor aangezet, lanceerde de YFM, de voornamelijk Amsterdamse jongerenorganisatie voor goed voedsel, vorig jaar een actie tegen Albert Heijn die zijn leveranciers eenzijdig 2% korting oplegde. De volwassen bestuurders van boerenorganisatie LTO sloten zich erbij aan en togen met de grachtengordeljeugd naar Zaandam om het er eens krachtdadig met de directie van AH over te hebben. Daar kwam niets uit. Of dat macht of onmacht was, bleef onduidelijk.

Wél duidelijk is dat de supers het in de beeldvorming verbruid hebben. Bij nagenoeg iedereen en met steun van die Europese Commissie waar niemand aan twijfelt. Toch blijft iedereen zijn boodschappen bij de super doen. Drie kwart van de kilo's die in onze buik terecht komen, wordt verkocht via supermarkten. Dat volume is de afgelopen jaren zelfs gestegen omdat ze goedkoper zijn dan kleinere kwaliteits- en speciaalzaken. Ook hier moet je je afvragen of dat een kwestie van macht of onmacht is.

Zembla stelt zich die vraag niet en komt met een catchy teaser: de macht van de super geeft ons dagelijks asbestbrood. Kijken dus, denk je dan. Van asbest ga je immers dood. "Zo ver is het dus al door het immorele optreden van die klote supers". Dat moet je denken van Zembla.

CBL weigerde medewerking
In een brief van 28 november vorig jaar weigerde het CBL, de belangenorganisatie waarin de Nederlandse wederverkopers van voedselproducten zijn verenigd, voor de camera mee te werken aan de uitzending van Zembla. De weigerbrief werd vanmorgen openbaar gemaakt door het CBL zelf.

De supers geven aan alleen schriftelijk op vragen van Zembla te willen reageren vanwege slechte ervaringen met de tendentieuze uitzending over poepvlees met fraude. Ze hebben er geen vertrouwen in dat beelden op een eerlijke en evenwichtige manier zullen worden gebruikt voor de uitzending. Daarom beperkt de organisatie zich tot een schriftelijk antwoord op de vragen van Zembla.
Op de vraag of er weleens een terugroep van brood uit hoofde van asbestbesmetting is gedaan, antwoordt het CBL: Navraag bij de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit en de Nederlandse Bakkersvereniging leert dat dit niet het geval is. Daaraan voegt het toe: De overheid ziet erop toe dat asbest niet in het milieu en niet op producten terecht komt.

Vertrouwen in brood naar de maan
Zembla zal zich dit antwoord heerlijk hebben laten smaken. Bakkersland, leverancier van een supermarkt, heeft wel degelijk brood dat verontreinigd was met asbest teruggeroepen. Zembla maakt dat in zijn teaser nadrukkelijk duidelijk. Bakkersland garandeert echter dat er nooit asbest in omloop is gekomen. Nou, zegt een deskundige in het programma, 'asbest zie je niet met het blote oog'. Dat weet je dus nooit, zal de kijker concluderen. Aan welke supers Bakkersland levert, weigert het bedrijf bekend te maken. Daar gaat'ie dus weer: de Nederlandse TV-kijker weet vanavond na Zembla dat ieder broodje uit willekeurig welke super in beginsel een asbestbrood kan zijn. Zembla hielp het vertrouwen in de veiligheid van vlees en de betrouwbaarheid van Dierenbeschermingssterren naar de maan. Vanavond doen de schandaalspeurders van de Vara dat nog eens over met Nederlands volksvoedsel nummer één. Ons dagelijks asbestbrood is geboren.

Hebben de supers het gedaan?
Dat is een vraag waar ik hier al vaak over heb geschreven. De supers hebben onmiskenbaar een grote macht. Toch is het de macht van een reus op lemen voeten. Ze concurreren elkaar de tent uit en zijn in Europa met een kleine honderd inkoopcombinaties. Een oligopolie heeft macht, maar supers zijn onmachtig om hun onderlinge dynamiek en de manier waarop die uitwerkt in hun leveranciersketen te beheersen. Er is iets scheefgelopen in de marktverhoudingen, terwijl de partijen zelf niet in staat zijn om daar iets aan te doen. Linkse maar ook rechtse politici roepen op tot overheidsingrijpen. Dat doet bijvoorbeeld ook Esther de Lange vanuit het Europese Parlement. De Lange is lid van het in economisch opzicht rechts-liberale CDA. Opmerkelijk dus, dat ook die partij denkt dat de situatie zo nijpend is dat de overheid moet ingrijpen omdat de markt zelf faalt.

Ook volgens de liberale opvatting van economisch landsbestuur moet de overheid uiteindelijk ingrijpen als de marktpartijen zelf hun vastlopende situatie niet meer kunnen oplossen. Het echte onderwerp van kritische journalistiek zou dan ook moeten zijn: waarom faalt de markt? Die vraag betekent dat niet één partij schuldig is, maar de context uit de hand is gelopen. Het echte drama is zelfs - zo schreef ik ook al vaker - dat overheidsingrijpen het probleem vermoedelijk niet gaat oplossen. Zó fundamenteel en complex is het probleem.

Zembla doet het weer
Vara's Zemblamakers hebben geen boodschap aan het echte probleem en houden het simpel. Ze zoeken naar die ene schuldige die je volgens het basishandboek voor beginnende detectiveschrijvers je plot moet laten oplossen. Daar houden ze zich steevast aan. Zelfs als die dader er niet is.
Nog zonder dat ik de uitzending heb gezien, durf ik mijn oordeel al te geven: Zembla's makers willen ons laten denken dat we dagelijks asbestbrood eten omdat ze vinden dat supers de boeven zijn. Wie een beetje beter kijkt, ziet dat ook de door Zembla geframede 'boeven' vastzitten in de houdgreep van de markt.

Wil Zembla journalistiek iets verduidelijken? Welnee. Zembla's strategie is opnieuw het creëren van een schandaaltje om vermaak en mooie kijkcijfers te realiseren. Het echte probleem interesseert de makers niet.

Of ze bij Zembla geen tijd hebben of onvoldoende uitgerust zijn voor goeie journalistiek of dat ze kwaadwillend zijn? Ik hou het uit beleefdheid maar op het eerste.

TOEGEVOEGD NA DE UITZENDING:


Fotocredits: screenshot, NOS journaal
Dit artikel afdrukken