4 min
Scheikundige en filosoof Jaap Hanekamp is een oudgediende in het Nederlandse mestdossier. Hij legt zijn vinger op de zere plek in de jongste aflevering van de strijd over mest in ons land. Wetenschappers maakten een mythe van hun onderzoeksobject. De overheid ging er in mee. Milieu en boer ondervinden de schade die onbespreekbaar is geworden.
In 1995 bracht stichting HAN het rapport ‘De wetenschappelijke basis van het Nederlandse ammoniak beleid’ uit om alle commotie over verzurende uitstoot, waaronder ammoniak, eens tegen het licht te houden. Het Additioneel Programma Verzuringsonderzoek (APV) werd midden jaren tachtig opgezet en had toen nog de focus op ‘stervende bossen’. 'Bosvitaliteit' heette het in het toenmalig jargon. |in 1993 was echter al duidelijk dat verzurende depositie nauwelijks effect had en heeft op Europese bossen. Wat restte was de biodiversiteitskwestie (‘de natuur’), met alle vragen die dat weer met zich meebracht.
Meten versus berekenen
Dit alles (en meer) werd braaf gerapporteerd door stichting HAN. Het debat werd vervolgens hard en ook op de persoon gespeeld. Echter, los van dat debat toen en nu, is er een fundamenteel probleem dat in wezen een nieuwe studie waard zou zijn, namelijk ‘De filosofische basis van het Nederlandse ammoniakbeleid’. Het zou betrekking moeten hebben op de modellen, het beleid en de verbinding daartussen.
De resultaten van modellen waarmee de ammoniakuitstoot wordt berekend, wijken af van de werkelijk gemeten ammoniakconcentraties. Een belangrijk punt, zo heet het, is dan ook het zogenaamde ‘ammoniakgat’ tussen berekening en meting. De berekende emissiereductie is 70 procent, de gemeten concentratiedaling is zo’n 20 tot 30 procent. Depositie wordt echter nauwelijks gemeten maar in hoofdzaak berekend.
Wél pseudowetenschap
‘Twintig jaar geleden al zette Jan Willem Erisman het ammoniakgat op de agenda’, zo verwoordt de Boerderij het in een artikel van 14 oktober. Een verwijzing in dat artikel naar de vermeende ‘pseudowetenschappelijke basis’ zegt genoeg over het ongenoegen bij delen van de agrarische sector ten aanzien van het ammoniakbeleid. Het antwoord in de Boerderij komt snel van professor Erisman: ‘Maar dit is geen pseudowetenschap. Er zijn zoveel wetenschappelijke publicaties over dit onderwerp en er zijn integere wetenschappers mee bezig, die bovendien vorig jaar gecontroleerd zijn door een onafhankelijke ammoniakreview.’
Toch is hier wel degelijk sprake van pseudowetenschap in het onderzoek naar ammoniakemissie en depositie. Het is zelfs van een orde die eigenlijk nooit ter sprake komt. Het gaat niet over de onvermijdelijke afwijkingen van meetwaarden en modelberekeningen, en de wijze waarop onderzoekers en beleidsmakers daarmee omgaan. De integriteit van onderzoekers staat dan ook niet hier ter discussie. Het probleem ligt op begripsmatig niveau en heeft betrekking op de manier waarop de beperkingen van modellen worden gehanteerd. Het gebruik van de term ‘ammoniakgat’ maakt dat duidelijk.
Catastrofale reïficatie
Er bestaat namelijk helemaal geen ‘ammoniakgat’. Er zijn slechts ammoniakconcentraties in de lucht die sterk kunnen variëren in tijd en ruimte. Ze kunnen bovendien tal van bronnen hebben waaronder de veehouderij. Daarnaast is er ook ammoniakdepositie van een sterk variabele orde. Meer is er niet. Tenzij er modellen worden gemaakt die als werkelijkheid gaan functioneren. Dan ontstaat er, geheel denkbeeldig, een ‘gat’. In de filosofie heet dit reïficatie, oftewel de drogreden van abstracties (de modellen) die de werkelijkheid maken.
Dat is gebeurd in dit onderzoeksveld en beleidsmakers zijn ermee aan de haal gegaan. De afstandstabel van de ‘Interimwet ammoniak en veehouderij’ uit 1994, waarmee depositie werd berekend op basis van berekende emissiefactoren per dier en de afstand van de veehouderij tot het dichtstbijzijnde 'verzuringsgevoelige' gebied, is een voorbeeld van de consequenties van reïficatie, met alle catastrofale gevolgen van dien. Dat onderzoekers toentertijd klaagden over de onnauwkeurigheid van zo’n tabel, laat zien dat ze niet doorhadden dat hun model de werkelijkheid had vervangen.
Foute basis voor natuurbeleid
Sinds 1994 zijn we niet echt opgeschoten. In de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) staat bijvoorbeeld dat ‘in 133 gebieden [stikstofdepositie] nog steeds te groot [is] om de stikstofgevoelige leefgebieden van planten en dieren weer een vitaal bestaan te bezorgen.’ Deze taal is alleen te bezigen als de modellen beschouwd worden als werkelijkheid. Het model is dus de werkelijkheid geworden. Daarop gebaseerd beleid zal falen omdat noch de werkelijkheid als werkelijkheid wordt begrepen, noch de modellen als modellen worden ontwikkeld en gebruikt.
Treurig
Voor een deugdelijk natuurbeleid moeten de feitelijke emissies en deposities kunnen worden vastgesteld. Bepaald moet worden wat daarvan de gevolgen zijn voor biodiversiteit. Dat betekent vervolgens dat vastgesteld moet worden hoe biodiversiteit gedefinieerd moet worden. Tot slot moet de vraag gesteld worden welke meetinstrumenten we hebben om beleidseffecten te meten en hun economische impact te kunnen evalueren. Dergelijke voor de hand liggende zaken, zijn sinds 1994 in feite niet aan de orde geweest. Daar is slechts één woord voor: treurig
Een sciëntistische cultuur
Helaas geven de betrokken onderzoekers zelf ook weinig soelaas. Zij zijn, misschien wel onbedoeld, de verspreiders van de reïficerende drogreden. Dat maakt deel uit van de zogenaamde sciëntische cultuur. Daarin denken wetenschappers dat alleen wat zij kunnen verklaren de enige vorm van echte kennis is en de werkelijkheid volledig kan doorgronden. Hoewel weinig wetenschappers dat zullen onderschrijven, ontbreekt bij velen van hen de filosofische gereedschapskist om dat te herkennen en te pareren. Daarom gebeurt het nogal eens dat ze hun eigen theorie gaan bestuderen –die is immers mooi rond en kloppend– in plaats van de werkelijkheid.
Opgesloten in eigen denkwereld
Het voortslepende ammoniakdossier en de manier waarop nadelige milieuconsequenties worden bepaald is een schoolvoorbeeld van sciëntisme dat inmiddels groteske vormen heeft aangenomen. Tegenstrijdige waarnemingen zijn geen bron van heroverweging meer. Dat leidt tot beleid dat schimmen bestrijdt en de werkelijke belangen van natuur en boer buiten de deur heeft gezet.
In het bestaande beleid is dus een cruciale fout geslopen. De wetenschappelijke kennis waarop het zich beroept is de gehele werkelijkheid geworden. De werkelijkheid zelf staat buiten spel en is niet meer waarneembaar. Geen wonder dus dat de werkelijkheid niet meer overeenstemt met de ‘wetenschappelijke’ kennis van de tot mythe verworden realiteit van het sciëntisme. Dat is dan ook de reden waarom het beleid ogenschijnlijk resultaat boekt.
Dat dat niet zo is, is niets anders dan het intrappen van de spreekwoordelijke open deur. Het is uiteraard ook de reden waarom zowel boeren als natuurwaarnemers de werkelijkheid anders zien maar daarover met geen mogelijkheid meer met wetenschap of beleid in gesprek kunnen komen. Wetenschap en beleid hebben zich in hun eigen denkwereld opgesloten.
Jan-Willem Erisman betwijfelt of de journalistiek, die blijkbaar het voortouw heeft genomen in de jongste aflevering van het debat over mest in Nederland, wel voldoende wetenschappelijke kennis in huis heeft om dat debat ook inhoudelijk goed te voeren. Daar maak ik mij weinig zorgen over. Veel meer zorgen maak ik me over onderzoekers en beleidsmakers die het onderscheid niet kunnen maken tussen wetenschap en sciëntisme. De wereld en haar complexiteit is vele malen groter dan onderzoek en beleid kunnen bevatten. Maar helaas geven beiden daar weinig sjoege van. Zij dromen de werkelijkheid, onderzoeken die droom maar zijn zich daar niet van bewust. Dat noem ik treurig omdat milieu en boer met de brokken blijven zitten.
Fotocredits: Who's afraid of green, yellow, white & blue, Bert Kaufmann
Dit artikel afdrukken
Meten versus berekenen
Dit alles (en meer) werd braaf gerapporteerd door stichting HAN. Het debat werd vervolgens hard en ook op de persoon gespeeld. Echter, los van dat debat toen en nu, is er een fundamenteel probleem dat in wezen een nieuwe studie waard zou zijn, namelijk ‘De filosofische basis van het Nederlandse ammoniakbeleid’. Het zou betrekking moeten hebben op de modellen, het beleid en de verbinding daartussen.
De resultaten van modellen waarmee de ammoniakuitstoot wordt berekend, wijken af van de werkelijk gemeten ammoniakconcentraties. Een belangrijk punt, zo heet het, is dan ook het zogenaamde ‘ammoniakgat’ tussen berekening en meting. De berekende emissiereductie is 70 procent, de gemeten concentratiedaling is zo’n 20 tot 30 procent. Depositie wordt echter nauwelijks gemeten maar in hoofdzaak berekend.
Wél pseudowetenschap
‘Twintig jaar geleden al zette Jan Willem Erisman het ammoniakgat op de agenda’, zo verwoordt de Boerderij het in een artikel van 14 oktober. Een verwijzing in dat artikel naar de vermeende ‘pseudowetenschappelijke basis’ zegt genoeg over het ongenoegen bij delen van de agrarische sector ten aanzien van het ammoniakbeleid. Het antwoord in de Boerderij komt snel van professor Erisman: ‘Maar dit is geen pseudowetenschap. Er zijn zoveel wetenschappelijke publicaties over dit onderwerp en er zijn integere wetenschappers mee bezig, die bovendien vorig jaar gecontroleerd zijn door een onafhankelijke ammoniakreview.’
Toch is hier wel degelijk sprake van pseudowetenschap in het onderzoek naar ammoniakemissie en depositie. Het is zelfs van een orde die eigenlijk nooit ter sprake komt. Het gaat niet over de onvermijdelijke afwijkingen van meetwaarden en modelberekeningen, en de wijze waarop onderzoekers en beleidsmakers daarmee omgaan. De integriteit van onderzoekers staat dan ook niet hier ter discussie. Het probleem ligt op begripsmatig niveau en heeft betrekking op de manier waarop de beperkingen van modellen worden gehanteerd. Het gebruik van de term ‘ammoniakgat’ maakt dat duidelijk.
Catastrofale reïficatie
Er bestaat namelijk helemaal geen ‘ammoniakgat’. Er zijn slechts ammoniakconcentraties in de lucht die sterk kunnen variëren in tijd en ruimte. Ze kunnen bovendien tal van bronnen hebben waaronder de veehouderij. Daarnaast is er ook ammoniakdepositie van een sterk variabele orde. Meer is er niet. Tenzij er modellen worden gemaakt die als werkelijkheid gaan functioneren. Dan ontstaat er, geheel denkbeeldig, een ‘gat’. In de filosofie heet dit reïficatie, oftewel de drogreden van abstracties (de modellen) die de werkelijkheid maken.
Dat is gebeurd in dit onderzoeksveld en beleidsmakers zijn ermee aan de haal gegaan. De afstandstabel van de ‘Interimwet ammoniak en veehouderij’ uit 1994, waarmee depositie werd berekend op basis van berekende emissiefactoren per dier en de afstand van de veehouderij tot het dichtstbijzijnde 'verzuringsgevoelige' gebied, is een voorbeeld van de consequenties van reïficatie, met alle catastrofale gevolgen van dien. Dat onderzoekers toentertijd klaagden over de onnauwkeurigheid van zo’n tabel, laat zien dat ze niet doorhadden dat hun model de werkelijkheid had vervangen.
Foute basis voor natuurbeleid
Sinds 1994 zijn we niet echt opgeschoten. In de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) staat bijvoorbeeld dat ‘in 133 gebieden [stikstofdepositie] nog steeds te groot [is] om de stikstofgevoelige leefgebieden van planten en dieren weer een vitaal bestaan te bezorgen.’ Deze taal is alleen te bezigen als de modellen beschouwd worden als werkelijkheid. Het model is dus de werkelijkheid geworden. Daarop gebaseerd beleid zal falen omdat noch de werkelijkheid als werkelijkheid wordt begrepen, noch de modellen als modellen worden ontwikkeld en gebruikt.
Treurig
Voor een deugdelijk natuurbeleid moeten de feitelijke emissies en deposities kunnen worden vastgesteld. Bepaald moet worden wat daarvan de gevolgen zijn voor biodiversiteit. Dat betekent vervolgens dat vastgesteld moet worden hoe biodiversiteit gedefinieerd moet worden. Tot slot moet de vraag gesteld worden welke meetinstrumenten we hebben om beleidseffecten te meten en hun economische impact te kunnen evalueren. Dergelijke voor de hand liggende zaken, zijn sinds 1994 in feite niet aan de orde geweest. Daar is slechts één woord voor: treurig
Een sciëntistische cultuur
Helaas geven de betrokken onderzoekers zelf ook weinig soelaas. Zij zijn, misschien wel onbedoeld, de verspreiders van de reïficerende drogreden. Dat maakt deel uit van de zogenaamde sciëntische cultuur. Daarin denken wetenschappers dat alleen wat zij kunnen verklaren de enige vorm van echte kennis is en de werkelijkheid volledig kan doorgronden. Hoewel weinig wetenschappers dat zullen onderschrijven, ontbreekt bij velen van hen de filosofische gereedschapskist om dat te herkennen en te pareren. Daarom gebeurt het nogal eens dat ze hun eigen theorie gaan bestuderen –die is immers mooi rond en kloppend– in plaats van de werkelijkheid.
Opgesloten in eigen denkwereld
Het voortslepende ammoniakdossier en de manier waarop nadelige milieuconsequenties worden bepaald is een schoolvoorbeeld van sciëntisme dat inmiddels groteske vormen heeft aangenomen. Tegenstrijdige waarnemingen zijn geen bron van heroverweging meer. Dat leidt tot beleid dat schimmen bestrijdt en de werkelijke belangen van natuur en boer buiten de deur heeft gezet.
In het bestaande beleid is dus een cruciale fout geslopen. De wetenschappelijke kennis waarop het zich beroept is de gehele werkelijkheid geworden. De werkelijkheid zelf staat buiten spel en is niet meer waarneembaar. Geen wonder dus dat de werkelijkheid niet meer overeenstemt met de ‘wetenschappelijke’ kennis van de tot mythe verworden realiteit van het sciëntisme. Dat is dan ook de reden waarom het beleid ogenschijnlijk resultaat boekt.
Dat dat niet zo is, is niets anders dan het intrappen van de spreekwoordelijke open deur. Het is uiteraard ook de reden waarom zowel boeren als natuurwaarnemers de werkelijkheid anders zien maar daarover met geen mogelijkheid meer met wetenschap of beleid in gesprek kunnen komen. Wetenschap en beleid hebben zich in hun eigen denkwereld opgesloten.
Jan-Willem Erisman betwijfelt of de journalistiek, die blijkbaar het voortouw heeft genomen in de jongste aflevering van het debat over mest in Nederland, wel voldoende wetenschappelijke kennis in huis heeft om dat debat ook inhoudelijk goed te voeren. Daar maak ik mij weinig zorgen over. Veel meer zorgen maak ik me over onderzoekers en beleidsmakers die het onderscheid niet kunnen maken tussen wetenschap en sciëntisme. De wereld en haar complexiteit is vele malen groter dan onderzoek en beleid kunnen bevatten. Maar helaas geven beiden daar weinig sjoege van. Zij dromen de werkelijkheid, onderzoeken die droom maar zijn zich daar niet van bewust. Dat noem ik treurig omdat milieu en boer met de brokken blijven zitten.
Fotocredits: Who's afraid of green, yellow, white & blue, Bert Kaufmann
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 30 december krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 30 december krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
_480_289_s_c1.png)
Dick, ik vrees dat er niet veel zal veranderen. In de internationale commissie zullen ongetwijfeld goede collega's zitting nemen van de Nederlandse onderzoekers. Die zijn op dezelfde academische wijze opgevoed met waarschijnlijk weinig tot geen kennis van de filosofie van de wetenschap.
Een kleine voorspelling (oftewel projectie zoals we de term kennen uit de klimaatwetenschappen): er zullen wat rekentechnische aanpassingen komen, wat mild commentaar, en daar houdt het ongeveer wel mee op. Iedere beleidsmaker en onderzoeker tevreden. Dura lex sed lex.
Maar dat de wet uiteindelijk geen meetbaar resultaat zal opleveren dan alleen in de gedroomde werkelijkheid van onderzoekers en beleidsmakers, is slechts een probleem van de samenleving. De agrarische sector mag vervolgens de kosten dragen. Niet voor niets is het voorzorgbeginsel een geliefd instrument van de bureaucratie; het is de ideale verbinding tussen de gedroomde werkelijkheid en de uitvoeringspraktijk. Geen beleid is immers nooit een optie.
De staatssecretaris kiest voor een nieuwe evaluatie van zowel het meten als het berekenen. Dat is nieuw en ze doet dat nadat ze eerst liet doorschemeren zelf niet meer te weten wie ze nou moest geloven.
Jaap, is het denkbaar dat ze daardoor een uitweg uit het sciëntisme en de steeds verder oplopende kwaaie gevoelens gaat vinden?
Kaput (#57), de punten die jij benoemt zijn niet relevant. Klimaat verandert, mensen hebben daar invloed op (op z'n minst regionaal), met stikstof, ook (misschien) wel met kooldioxide, enzovoort. Maar daar doel ik niet op. Het gaat mij puur om de gebruikte terminologie die het probleem blootlegt dat ik heb beschreven. 'Pauze' en 'ammoniakgat' duiden een wereldbeeld die scientistisch is. Wetenschappelijke kennis, modellenbouw, datasets zijn de (gehele) werkelijkheid geworden (niettegenstaande alle logische bezwaren die daar tegenin te brengen zijn). Dat staat dus los van elke vorm van empirie. Vandaar dat beleid ook zo ethousiast aan de haal gaat met een dergelijk scientistisch wereldbeeld. Beleidsdoelen zijn dan eenduidig te formuleren en daarmee eenduidig realiseerbaar. Dat dat bezijden de (empirische) waarheid is, of zal zijn, is niet relevant.
Dat verhaal over een "pauze" in het klimaat geldt mogelijk alleen als je de polen buiten beschouwing laat. En wie beweert dat het klimaat van de ene piek naar de andere sprint. Wanneer je de voorhanden grafieken bekijkt is dat ook in het verleden nog nooit gebeurd. Alweer suiker in een tank benzine?
In dit verband, die verdubbeling van stikstof in het milieu de laatste honderd jaar, dat heeft geen impact op het klimaat? Kan het mij niet voorstellen. Volgens mij weten we amper waar we aan zijn begonnen.
Er zijn heel wat reacties verschenen op mijn observaties, maar slechts weinigen zijn ingegaan op het fundamentele probleem dat aangekaart werd. Een korte impressie met commentaar.
Kaput (#1) heeft het bij het juiste eind; mijn observaties zijn inderdaad een pak suiker in een tank benzine. Maar de motor is al lang vastgelopen. Dat was in de jaren 90 al zo. De afstandstabel is het schoolvoorbeeld van reïficatie; de gedroomde werkelijkheid waarin het gedroomde beleid gewoon werkt. De empirische werkelijkheid hoeft dan helemaal niet meer te worden onderzocht, dan alleen om het model te bevestigen. Dat er dan van alles misgaat is voor de dromer (lees: onderzoeker maar meer nog beleidsmaker) niet van belang. De mensen in de werkelijkheid (de agrariërs) mogen de beleidsrommel opruimen op eigen kosten.
De Schutter (#2), maar ook Oldenbeuving (#8) zien hetzelfde probleem opduiken in andere kwesties, zoals het klimaatvraagstuk. Het mooiste (d.w.z. treurigste) voorbeeld van reïficatie in het klimaatdebat is de kwestie van de ‘pauze’ in de opwarming van de aarde. Sinds 1998 is er in de wereld in feite geen sprake van stijgende temperaturen (zie http://images.remss.com/msu/msu_time_series.html).
Ik ga hier niet in op de realiteit van klimaatverandering en de rol die koolstofdioxide daarin wel of niet (of een beetje) speelt. Mijn interesse gaat uit naar de notie van een zogenaamde ‘pauze’ in de temperatuurstijging. De term ‘pauze’ kan absoluut geen enkele betekenis hebben (temperaturen, stijgen, dalen, fluctueren) anders dan dat de klimaatmodellen, die onder andere temperatuurseries produceren, de werkelijkheid zijn geworden. De term impliceert dat de temperatuur zal blijven stijgen op aarde volgens de gebruikte modellen. Model is werkelijkheid geworden.
Maar, net zoals het ‘ammoniakgat’, veroorzaakt deze reïficatie een contradictie. De modellen hebben helemaal geen ‘pauze’ in de temperatuurstijging voorzien. Daarmee is de reïficatie blootgelegd en de modellen gefalsifieerd (op logische gronden). Maar dat weerhoudt verder niemand om klimaatbeleid te voeren. Ook hier is de gedroomde werkelijkheid de enige werkelijkheid.
Uiteraard moet de samenleving die droom blijven voeden met heel veel geld. Daarmee lijkt het utopische ideaal van ‘eeuwigdurend’ beleid met bijbehorend onderzoek gerealiseerd. En zoals bij elk utopisch ideaal moeten ‘we’ nu pijn leiden om de prachtige toekomst van (over)morgen te realiseren. En zoals iedere lezer van de utopische literatuur weet, die dag komt nooit.