Lees ook
Wetenschap is niet 'maar een mening', schrijven vandaag mediawetenschapper José van Dijck en fysicus Wim van Saarloos. Ze zijn respectievelijk president en vice-president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

Ze halen het oude citaat van de Democratische senator Daniel P. Moynihan aan: 'iedereen heeft recht op z’n eigen mening maar niet op z’n eigen feiten.' En ze halen columnist Tom-Jan Meeus aan omdat die onlangs in de NRC iets schreef dat daar ook bij lijkt te passen: "Een cultuur, hoe superieur ook, gaat altijd verloren als ze geen gezamenlijke feiten meer kent.”

Objectief beslechten
Daarop volgt een lang argument dat doet alsof wetenschap feiten en waarheid oplevert. Het mondt uit in de gedachte dat alleen die feiten en waarheid ons kunnen behoeden voor de barbarij van het meningsverschil, dat ze duiden als emotioneel.
Feiten en waarheden zijn niet objectief omdat ze een verschil van inzicht over de juiste theorie als basis voor nader onderzoek niet kunnen beslechten
Wetenschap kan, in de opvatting van de voorlieden van de KNAW, die meningsverschillen objectief beslechten.

Een simplificerender weergave van het achttiende eeuwse ideaal van de Verlichting is nauwelijks denkbaar. Helaas klopt noch de weergave van de gedachte, noch de simplificatie daarvan. Dat weten we in de wetenschapsfilosofie vermoedelijk al sinds Immanuel Kant, nota bene een Verlichter. Kant bedacht dat waarheid een resultaat is van onze manier van naar de wereld kijken. Op zijn schouders ontdekten we later dat die manier samenhangt met de taal, de omgeving waarin we zijn opgevoed en opgeleid en de daarin geldende frames. Uiteindelijk ontdekten we dat feiten het resultaat zijn van die frames en de theorieën die we gebruiken om onderzoeksopzetten te kunnen maken. 'Feiten' en 'waarheden' kunnen weliswaar niet besteld worden (er is een 'iets' dat we niet kunnen kennen, maar dat wel grenzen stelt aan de vrijblijvendheid waarmee we het kunnen leren kennen), maar ze zijn wel afhankelijk van de theorie en onderzoeksopzet waarmee we ze produceren.

Bruut beslechten
Feiten en waarheden zijn niet objectief omdat ze een verschil van inzicht over de juiste theorie als basis voor nader onderzoek niet kunnen beslechten. Wantrouwen in wetenschap gaat dan ook over de vooronderstellingen en belangen van waaruit feiten tot stand worden gebracht. Daarom moet het gesprek in de samenleving gaan over de basisposities van waaruit ze voortkomen. Ik vermoed dat Meeus dat heel goed begrijpt omdat hij het woord 'gezamenlijk' koos. Van Dijck en Van Saarloos lijken die cruciale nuance te missen en presenteren een boertig pleidooi voor een Verlichting die waarschijnlijk geen enkele wijsgeer nog zal willen verdedigen. Feiten moeten in hun optiek het verschil van mening in het gesprek bruut objectief beslechten, terwijl dat onmogelijk is. Dat leidt tot een voor wantrouwen zorgend geschil, omdat het had moeten gaan over de uitgangspunten en niet de feiten. Feiten zijn in kentheoretische zin slechts een onnozel gevolg van de uitgangspunten waarover het aanvankelijke gesprek niet kon of zelfs mocht gaan.

De KNAW laat vandaag een 'in defense of science' op zijn allersmalst zien
In 2010 schreef Kobe de Keere een sociologische analyse waarin hij de rol van wetenschap in de moderne samenleving beschreef. Omdat wetenschap een steeds directere impact op ons leven heeft in de vorm van techniek en besluitvorming, is de rol ervan veranderd. De veronderstelde objectieve waarheid en feiten die we wetenschap toeschrijven, bepalen hoe we de samenleving vormgeven. Zo vindt bijvoorbeeld Nestlé dat eten eindelijk wetenschappelijk en zeker niet natuurlijk meer moet zijn. Daar zijn wetenschappelijke argumenten voor te vinden. Anderen vinden dat eten 'natuurlijk' en 'vers' moet zijn. Daar is niet bijster veel bewijs voor. Wie de voorstanders van 'vers' en 'natuurlijk' echter bestrijdt, zal ontdekken dat zij zeggen dat het gebruik van wetenschap voortkomt uit het belang om mensen zo te laten eten als een geldmotor dat wil. En dat is natuurlijk ook zo. Niet bewezen is immers dat vers eten niet net zo goed - en misschien uiteindelijk toch wel beter - voor je voor gezondheid zou kunnen zijn. De afwezigheid van bewijs is zeker in dit geval geen plausibel bewijs dat zulks niet geval zou zijn.

Feiten zijn afhankelijk van belangen en interesses, weten moderne mensen. En daar krijgen ze - zonder dat ze dat weten - gelijk in van een grote schare kentheoretici. Ze weten ook dat die belangen en interesses in een aantal gevallen niet zomaar sporen met de hunne. Daarom willen ze weten hoe het zit. Rond de gevallen waarin de belangen of persoonlijke motieven vaag blijven, ontstaat wantrouwen.

Het wantrouwen zit niet in de feiten, maar in de onduidelijkheid van de belangen die hen produceren
Varkens met vogelgriep
De KNAW laat vandaag een 'in defense of science' op zijn allersmalst zien. Ik ben ervan geschrokken omdat de hoogstverantwoordelijken voor de eer van de wetenschap in ons land zo ver verwijderd blijken van de sociologisch realiteit en de voortgang in de kentheorie sinds de Franse Revolutie. Laten we hun stuk snel vergeten. Vooral ook omdat wetenschap volgens ons bloedeigen Rathenau Instituut helemaal niet zo algemeen gewantrouwd wordt als de KNAW blijkt te denken en omdat er veel belangrijker onderwerpen zijn. Wist u dat wetenschappers last hebben van de gedachte dat wetenschappelijke feiten alleen Engels spreken? Daarom werd bijvoorbeeld veel te laat ontdekt dat Chinese varkens vogelgriep hadden. Dat was een belangwekkende ontdekking omdat wij het dan met grote waarschijnlijkheid ook kunnen krijgen. En dat bleek later in Azië dan ook het geval.

Wetenschap is een activiteit van mensen die zich bezighouden met hun eigen besognes. De uitdaging is het iets te laten zijn in een publiek belang waar een brede schare mensen vertrouwen in kan hebben omdat ze snappen van waaruit die wetenschap bedreven wordt. Als dat lukt, zullen feiten lang niet zo onder vuur meer liggen. Het wantrouwen zit immers niet in de feiten, maar in de onduidelijkheid van de belangen die hen produceren.

PS 1 (4/12, 10:30 uur): Enno Veerman vroeg me hieronder om zo eenvoudig mogelijk uit te leggen hoe een belang een feit kan produceren. Ik heb gepoogd dat te doen in reactie #5. Daar voegde ik ook deze eenvoudige zin aan toe: "Er is wantrouwen in die delen van wetenschap waarvan mensen zich afvragen waarom wetenschappers en hun funders de ene draad volgen en niet de andere."
PS 2 (7/12, 11:50h): redacteur Sander Voormolen van de NRC laat Yale hoogleraar Dan Kahan aan het woord. Kahan deed onderzoek naar de perceptie van klimaatwetenschappers van hun kennis en feiten. Die bleek relativerend. Wat Kahan er verder over zegt en wat dat betekent bespreek ik in reactie #40.
Dit artikel afdrukken