In totaal hoorden vijftig boeren dat ze recht hebben op schadevergoeding van de Staat. Ze hebben geïnvesteerd in uitbreiding van hun bedrijven. Dat deden ze omdat eerdere wetgeving hen daar de ruimte voor liet. Toen de Staat gaande het spel de spelregels veranderde, waren hun investeringen opeens waardeloos geworden. Ze zaten met stallen waar ze geen koeien meer in mochten zetten, maar ook met de leningen.

Driftig voorsorteren
De geschiedenis van het dossier is een aaneenschakeling van soapachtige afleveringen. Die begonnen al ver voor 2010. Het melkquotum in de EU zou worden vrijgegeven. Dat gebeurde omdat de Aziatische markt voor zuivel enorm zou groeien. Daar wilde de EU van profiteren. Nederlandse boeren wilden hun - naar rato van hun collega's in EU-landen - al grote melkplas per hectare nog groter maken om er extra van te kunnen profiteren.

Dat gebeurde. Er werd driftig voorgesorteerd op het vrijlaten van de productie. Nederlandse boeren bereidden hun nog grotere aandeel in de EU-melkplas voor en betaalden daar jaar op jaar 'superheffing' voor, een boete voor het overschrijden van het quotum. In 2014/2015, het laatste jaar van het melkquotum, produceerde ons land bijna een half miljard liter melk boven de toegestane limiet. Dat ging gepaard met een aan Brussel te betalen boete van €135 miljoen.

Schenks Bevrijdingsdag
Op 1 april 2015 verdween het quotum en zouden Nederlandse boeren volop profiteren van de nieuwe markten. Het zou de bevrijdingsdag van de Nederlandse melkveehouderij worden, voorspelde toenmalig boerenbond LTO-melkveehouderijvoorzitter Siem Jan Schenk op de nieuwjaarsreceptie van het Productschap Zuivel begin 2011. Het werd een grote teleurstelling. De melkprijzen kelderden, terwijl de investeringen enorm waren toegenomen. Het beeld werd bij het publiek bekend via TV-helden als Boer-zoekt-Vrouw boerin Agnes die failliet dreigde te gaan en het echtpaar Bongen dat besloot hun bedrijf te verkopen.
Niemand had het lef en daarom liet de overheid het eindoordeel vermoedelijk doelbewust aan de rechter over
Er was zoveel bijgebouwd dat alle milieunormen waren overschreden. De Melkveewet die het had moeten voorkomen, kwam pas toen een groot deel van de overschrijding al gebouwd of in voorbereiding was. Omdat politiek en boerenbestuurders er maar niet uitkwamen, gingen boeren door en haalden ze nog meer koeien naar Nederland.

Verandering spelregels tijdens de wedstrijd
De rest werd een soap. De Melkveewet kon alleen werken met een Algemene Maatregel van Bestuur. Toen moesten er fosfaatrechten komen. Dat zijn poeprechten waarmee als het ware een milieuquotum voor melk werd geherintroduceerd. Toen dat niet genoeg bleek, kwamen er weer nieuwe regels uit de hoge hoed. Boerenbestuurder Kees Romijn, de opvolger van Schenk, moest die steeds goedkeuren van staatssecretaris Martijn van Dam. Van Dam haalde namelijk een meesterlijke zet uit en liet de verantwoordelijkheid van het debacle bij de boeren zelf liggen. Dat is in lijn met een denkwijze die de boeren van LTO hanteren: boeren zijn zelf individueel verantwoordelijk voor wat zij denken nog te kunnen winnen, zei Schenk in een interview uit 2009.
Zodoende kwamen er na de fosfaatrechten nog Groot Vee Eenheden (GVE's). Daarop volgen weer regels voor uitzonderingen voor koeienboeren die alleen vlees produceren en ook weer uitzonderingen daarop. In totaal moesten door deze regelingen en nog wat diplomatie naar Brusselse afspraken die Nederland met voeten getreden had, 160.000 koeien voortijdig naar de slachtbank. Deze week kwam er ook nog eens het jongveegetal bij. Boeren werden er gek van en hadden er schoon genoeg van.

Gisteren kwam de rechter in Den Haag die zei dat het voor de klagende boeren allemaal niet van toepassing was geweest. De Staat had gewoon op tijd met andere regels moeten komen. Deze aanhoudende verandering van spelregels tijdens de wedstrijd is strijdig met de belangen van ondernemend boeren Nederland.

Deze kwaliteit van het Nederlands openbaar bestuur kost Nederlandse burgers via hun belastingafdracht mogelijk €1 miljard. Als goed bestuurlijk fatsoen niet meer bestaat, wordt het dan niet eens tijd de niettemin verantwoordelijke functionarissen hoofdelijk aansprakelijk te stellen voor de bende die ze creëren?
Het spel is ontmaskerd als een grove vorm van onbehoorlijk bestuur. Boeren hebben nu alle recht om dat te zeggen. Zowel naar de Staat als naar hun eigen bestuurders.

20% van €5 miljard
Wat gaat de Staat nu doen? In Nederland zijn sinds 2010 1 miljoen (ver)nieuw(d)e koeienplaatsen* gerealiseerd door boeren die de toekomst in willen. Eén zo'n plaats kost €5.000. We hebben het dus over een investering van €5 miljard in de basis van de Nederlandse zuivelindustrie. De vijftig boeren die van de rechter gelijk kregen, behoren tot de groep die zich door handtekeningen of begonnen bouwactiviteiten al geëngageerd had om te investeren maar te laat was met de realisatie daarvan. Ze vielen buiten de peildata die de nieuwe wetten hanteren; wie zijn stal met koeien net te laat klaar had, heeft pech. Die pech draaide de rechter gisteren terug omdat het strijdig is met de wet.

Een goed in het melkveedossier ingewijde schat dat de groep die gisteren gelijk kreeg, model staat voor een grotere groep boeren die vermoedelijk goed is voor 20% van de totale geïnvesteerde som van €5 miljard in de Nederlandse melkveehouderij. Van Dam, wij dus als belastingbetalers, loopt met de uitspraken dan ook een risico van circa €1 miljard.
Van Dam zal moeten taxeren of de vele collega's van de boeren die hun gelijk kregen, dat ook zullen krijgen of dat hij in hoger beroep een kans maakt om dat miljard uit handen van de boeren te houden.

Gebrek aan bestuurlijk lef
Dat 'uit de handen van de boeren houden' is een bewuste formulering. Het risico dat een rechter de fosfaatrechten als oneigenlijk zou gaan beschouwen voor de groep boeren die zijn recht haalde, moet bij de overheid bekend zijn geweest. Wat het ministerie niet heeft gewild, is een besluit nemen om het ontstane drama te voorkomen door vooraf in te grijpen en duidelijk te maken dat niet alle boeren konden groeien. Daar had het ministerie de boerenbestuurders mee moeten confronteren. Toen zij faalden, had het ministerie de boerenbestuurders daarop moeten aanspraken. Geconcludeerd moet worden dat het gebrek aan bestuurlijke lef om dat te doen de belastingbetaler nu mogelijk een miljard euro kan kosten. Van Dam en zijn voorgangers hadden het ook anders kunnen spelen. Voor minder geld hadden boeren kunnen worden uitgekocht. Dan waren de investeringen niet gedaan en was een boel menselijk en dierlijk leed voorkomen. Nu is het weggegooid geld en blijft het probleem volledig intact.

Van Dam en zijn voorgangers hadden het ook anders kunnen spelen. Voor minder geld hadden boeren kunnen worden uitgekocht. Dan waren de investeringen niet gedaan en was een boel menselijk en dierlijk leed voorkomen. Nu is het weggegooid geld en blijft het probleem volledig intact
Overheid liet verantwoordelijkheid over aan rechter
Dat is schandelijk voor wie zich realiseert wat er echt gebeurd moet zijn tussen verantwoordelijke functionarissen. Bekend was dat Nederland te klein is voor een al te grote productieverhoging. Bekend was ook dat teveel boeren door willen naar de toekomst. Wie - zoals Nederlandse boeren - gewend is om op kostprijs te spelen, maar niet het aantal boeren reguleert, zal geheid te hoog uitkomen. Het ministerie wist dat. De boerenbestuurders, de banken en de zuivelverwerkers wisten het ook, maar niemand durfde de keuze te maken tussen boeren met toekomst en boeren zonder toekomst. Dat is natuurlijk ook moeilijk, want niemand laat zich vertellen dat hij geen toekomst heeft. Bovendien zag iedereen die toekomst een beetje anders. De één wilde die intensief, de ander extensief maar toch met meer koeien en een derde wilde gewoon doorgaan met ademhalen. In zo'n situatie moet iemand in het algemeen belang een duidelijk besluit nemen, 'stop' zeggen en toelichten waarom. Dat is niet gebeurd. Niemand had het lef en daarom liet de overheid het eindoordeel vermoedelijk doelbewust aan de rechter over.

Die heeft nu geoordeeld. Deze kwaliteit van het Nederlands openbaar bestuur kost Nederlandse burgers via hun belastingafdracht mogelijk €1 miljard. Als goed bestuurlijk fatsoen niet meer bestaat, wordt het dan niet eens tijd de niettemin verantwoordelijke functionarissen hoofdelijk aansprakelijk te stellen voor de bende die ze creëren? Nu betaalt de burger en zetten de bestuurders hun carrières vrolijk elders voort.

* Sindsdien heeft ruim de helft van de boeren circa 15 koeien gemiddeld erbij genomen. Daar hebben ze voor bij-, vernieuw- of helemaal nieuwgebouwd. Tevens hebben ze hun stalinstallaties daar op aangepast.

PS1 (18:02 uur): Kees Romijn, scheidend voorzitter van LTO melkveehouderij, denkt dat de rechterlijke uitspraak de Nederlandse boeren verder zal weerhouden om nog mee te werken aan de pogingen om de zogeheten derogatie voor Nederland te behouden. Dat is een regeling waarmee ze meer mest mogen gebruiken dan volgens Europese wetgeving mag. Volgens oud-staatssecretaris Henk Bleker zou dat echter schandelijk zijn. De puinhoop is compleet. Het vrijstellen van boeren (zie #1 hieronder) is dan ook een verstandige strategie voor Van Dam om te ontkomen en net te doen of hij niets te maken heeft met de kosten die iemand zal moeten betalen. Niet onwaarschijnlijk is dus dat een flink deel van dat miljard zal moeten worden opgehoest door circa acht duizend boeren die €4 miljard hebben geïnvesteerd en ook weer een 'tandje terug' (weer iets nieuws na de het 'jongveegetal') voor hun kiezen zullen krijgen. Het politieke opportunisme zal daar een weg voor vinden.
PS2 (6 mei, 9:20 uur): omdat ik merk dat onevenredig veel melkveehouders meelezen, verwijs ik naar Mr. Franca Damen die helder verwoordt wat de praktische betekenis van het vonnis betekent. Ik heb hierboven slechts geprobeerd de historische context van het dossier en zijn te verwachten ontwikkeling in de nabije toekomst begrijpelijk te maken voor een zo breed mogelijk publiek.
Dit artikel afdrukken