Het nieuws sloeg als een bom in in Friesland: in het bodemslib in de Jelsumervaart, een watertje ten noorden van Leeuwarden, zit 900 keer zoveel PFAS als de gangbare norm vanuit de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) toestaat, schrijft het AD. Hoe moeten waterschap, overheid en burgers daar mee omgaan? Dijkgraaf Luzette Kroon luidt de alarmbel: "het Rijk moet bepalen hoe we hiermee omgaan."
Onbedoeld en ongewenst staat Friesland ineens bovenaan een "klassement waar je helemaal niet bovenaan wilt staan"
Het begon met een routine-controle. Om erachter te komen of het slib uit de uit te baggeren Jelsumervaart op de walkant achtergelaten kon worden, stuurde het waterschap in Friesland vorig jaar een monster naar het lab. De uitkomst was onverwacht: in de bodem bleek een heel hoog gehalte aan PFAS te zitten. En dat terwijl Friesland zo ongeveer zo ver mogelijk als maar kan verwijderd ligt van bekende PFAS-vervuilers als Chemours bij Dordrecht, 3M bij Antwerpen en de chemiefabrieken van het Ruhrgebied. "Nadat we het in de waterbodem vonden, hebben we rondgevraagd wat we moesten doen," zegt dijkgraaf Luzette Kroon, "onder meer bij de GGD. Die zeiden dat ze met bodemgegevens niet zoveel konden. Voor een goed advies moesten ze gegevens over het water hebben.”

Die gegevens komen er begin van dit jaar, als het Wetterskip Fryslân als eerste waterschap in Nederland zelf in het lab de kwaliteit van het water kan testen op PFAS-concentraties. Tot schrik van dijkgraaf Kroon en de provincie blijkt er in het water van de Jelsumervaart veel meer PFAS te zitten dan acceptabel is. Tot wel 900 keer de gangbare norm die in de Europese Kaderrichtlijn Water wordt gehanteerd. Per direct wordt zwemmen in de Jelsumervaart afgeraden, net als laten drinken van huisdieren uit de vaart, besproeien en beregenen van akkers en moestuinen. En het eten van de eieren van hobbykippen.

Geen wonder dus dat bewoners zich rot schrikken en massaal afkomen op een in allerijl belegde bewonersavond, waar ook de GGD en de gemeente aanwezig zijn. Op sommige vragen is het antwoord inmiddels duidelijk. Zo lijkt de 'bron' gevonden: de militaire vliegbasis van Leeuwarden, pal naast de Jelsumervaart. Daar is jarenlang PFOS-houdend blusschuim gebruikt - totdat in 2009 PFOS als eerste soort PFAS verboden werd, vanwege de potentiële gezondheidsrisico's. Vanaf het luchtmachtterrein is de PFOS over kilometers lengte doorgesijpeld naar aangrenzende sloten. Het stelt het waterschap voor een acuut probleem: "de conclusie is wel dat het gebied waarvan we de bodem moeten saneren twee keer zo groot is als we aanvankelijk dachten. Dat slib moet naar een speciaal depot, waarvan er in heel Nederland maar twee zijn.” En dat is niet alleen voor het Friese waterschap een onvoorziene kostenpost, het doet ook het ergste vrezen voor de rest van ons land - en de wereld.

In de eerste studie naar de milieubelasting van PFAS op mondiale schaal bleek dat deze hoogstwaarschijnlijk "flink onderschat" wordt, zei de Australische hoogleraar Denis O'Carroll in Scientias. Zijn team verzamelde uit meer dan 45.000 databronnen PFAS-metingen uit de hele wereld over een periode van zo'n 20 jaar. Even als geheugensteuntje: PFAS staat voor per- en polyfluoralkylstoffen, een groep van ruim 14.000 door de mens gemaakte chemicaliën die sinds de jaren '50 populair zijn vanwege hun hitte-, water-, vet- en vlekafstotende eigenschappen, maar nauwelijks afbreken in het milieu, vandaar hun bijnaam forever chemicals. Die onderschatting hangt samen met het feit dat enerzijds de hoeveelheid PFAS in veel producten hoger is dan verwacht en anderzijds maar een beperkt deel van de 14.000 bekende PFAS-soorten gemonitord wordt. Het onderzoek is gepubliceerd in Nature.
Voor Europa verscheen vorig jaar een eerste kaart met PFAS-lokaties.

Onbedoeld en ongewenst staat Friesland ineens bovenaan een "klassement waar je helemaal niet bovenaan wilt staan", zegt dijkgraaf Kroon resoluut. En eentje dat te groot is voor Friesland alleen om aan te pakken. Want wat de risico's zijn, weet eigenlijk niemand nog precies. "Doordat we nu meer meten, weten we ook beter waar het zit. De vraag is wat je vervolgens met die kennis doet," aldus Kroon. "Dit is zo’n groot probleem: het Rijk moet de regie nemen om te bepalen hoe we hiermee omgaan."