"Het kabinet hield tijdens de coronacrisis te lang vast aan de gekozen kortetermijnstrategie", oordeelt de Onderzoeksraad voor de Veiligheid in zijn derde en laatste rapport over de coronacrisis in Nederland. Uit de terugblik over de volledige periode van januari 2020 tot en met september 2022 trekt de OvV een aantal lessen en aanbevelingen die Nederland "in de toekomst beter voor moeten bereiden op langdurige crises.” Want, zegt OvV-voorzitter Chris van Dam, de processen in onze samenleving zijn zo met elkaar verweven dat kleine crisissituaties sneller uitgroeien tot een grote crisis.
Zes aanbevelingen formuleert de Onderzoeksraad voor de Veiligheid in het derde en laatste rapport over de coronacrisis. In de Volkskrant herleidt Maarten Keulemans, die voor zijn coronaverslaggeving werd uitgeroepen tot journalist van het jaar, de aanbevelingen aan drie concrete pijnpunten. Ze zijn het gevolg van "een kabinet dat maar bleef hangen in één denkmodus en daarbij steeds verder van de maatschappij verwijderd raakte."
Medische aanpak
Het eerste pijnpunt is dat het kabinet bleef vasthouden aan de 'medische' aanpak, ook toen de crisis voortduurde. Koste wat kost moest voorkomen worden dat de medische zorg - gemeten in ic-capaciteit - overbelast zou raken. Drastische maatregelen waren het gevolg (lockdowns, avondklok), waardoor op de langere termijn steeds meer mensen in de kou kwamen te staan. "Zoals patiënten met de langdurige nasleepziekte postcovid, leerlingen met leerachterstanden, zorgmedewerkers die steeds verder uitgeput raakten, ondernemers zonder inkomen, of patiënten van wie de behandeling tijdelijk was uitgesteld," aldus Keulemans.
Om dit te voorkomen, raadt de OvV in komende crisissituaties wat meer te denken aan de lange termijn, en regelmatig te toetsen of het gekozen doel van maatregelen nog wel het juiste is. Bijvoorbeeld door meer in scenario's te denken, het beleid niet alleen op de acute gevolgen af te stemmen maar ook naar de verdere toekomst te kijken en naar meerdere adviezen te luisteren dan alleen die uit de medische hoek. Nu was en bleef het Outbreak Management Team en de gezondheidsrisico's leidend, terwijl organisaties als het Planbureau voor de Leefomgeving en het Sociaal Cultureel Planbureau met adviezen voor juist de sociale gevolgen kwamen. Ook vindt de OvV het belangrijk dat de verantwoordelijkheid voor besluiten in geval van een nationale crisis bij het hele kabinet komt te liggen.
Slechte communicatie
Het tweede pijnpunt is dat het kabinet te weinig luisterde en te weinig uitlegde. "Naarmate een crisis langer duurt wordt iedereen een deskundige, al is het maar ervaringsdeskundige", zei Van Dam. Gemor, onrust en protesten waren het gevolg. Leg dilemma's en risico's duidelijker uit en neem mensen mee in je afwegingen in een crisissituatie, raadt de OvV aan. Dat geeft hen het gevoel dat ze serieus genomen worden en dan kunnen ze zelf beslissen hoe ze met die risico's omgaan. Als schrijnend voorbeeld van hoe het niet moet, noemt de OvV de manier waarop het kabinet de maatregelen afschafte. "De maatschappij is weer open, veel plezier ermee", schrijft Keulemans.
"Onduidelijk bleef welke risico’s er voor de individuele en publieke gezondheid resteerden", schrijft de raad. Dat door het afschaffen van de maatregelen het coronavirus meer rondging en het risico op het postcovidsyndroom groter werd, bleef onbenoemd, met mogelijk vermijdbare gezondheidsschade tot gevolg, Waren mensen beter geïnformeerd over de risico's, kunnen ze zelf besluiten hoe ze daarmee omgaan.
Ontbreken data-infrastructuur
Het derde pijnpunt is het ontbreken van een 'crisisbestendige data-infrastructuur'. Een vol halfjaar duurde het voordat "de GGD en het RIVM eindelijk hun cijfers konden uitwisselen over zaken als het aantal zieken, besmettingen, ziekenhuisopnames en tests." En ook daarna bleef het moeizaam data over bijvoorbeeld doodsoorzaken, vaccinaties en testen goed bij elkaar te krijgen. Dat lag niet aan de techniek, constateert de OvV. Maar wel aan de privacy-wetgeving. "Het lijkt erop dat in ons land rond het thema privacy risicomijding leidend is geworden," aldus Van Dam.
Werk er nu al aan dat data beter gedeeld kunnen worden, benadrukt de OvV, want een volgende langdurige crisis is alleszins denkbaar, of dat nu een nieuwe pandemie is, een natuurramp, of zelfs de gevolgen van oorlogsgeweld. "Door de verwevenheid van alle processen in onze samenleving kunnen kleine crisissituaties sneller uitgroeien tot een grote crisis," waarschuwt Van Dam.
Medische aanpak
Het eerste pijnpunt is dat het kabinet bleef vasthouden aan de 'medische' aanpak, ook toen de crisis voortduurde. Koste wat kost moest voorkomen worden dat de medische zorg - gemeten in ic-capaciteit - overbelast zou raken. Drastische maatregelen waren het gevolg (lockdowns, avondklok), waardoor op de langere termijn steeds meer mensen in de kou kwamen te staan. "Zoals patiënten met de langdurige nasleepziekte postcovid, leerlingen met leerachterstanden, zorgmedewerkers die steeds verder uitgeput raakten, ondernemers zonder inkomen, of patiënten van wie de behandeling tijdelijk was uitgesteld," aldus Keulemans.
Om dit te voorkomen, raadt de OvV in komende crisissituaties wat meer te denken aan de lange termijn, en regelmatig te toetsen of het gekozen doel van maatregelen nog wel het juiste is. Bijvoorbeeld door meer in scenario's te denken, het beleid niet alleen op de acute gevolgen af te stemmen maar ook naar de verdere toekomst te kijken en naar meerdere adviezen te luisteren dan alleen die uit de medische hoek. Nu was en bleef het Outbreak Management Team en de gezondheidsrisico's leidend, terwijl organisaties als het Planbureau voor de Leefomgeving en het Sociaal Cultureel Planbureau met adviezen voor juist de sociale gevolgen kwamen. Ook vindt de OvV het belangrijk dat de verantwoordelijkheid voor besluiten in geval van een nationale crisis bij het hele kabinet komt te liggen.
Slechte communicatie
Het tweede pijnpunt is dat het kabinet te weinig luisterde en te weinig uitlegde. "Naarmate een crisis langer duurt wordt iedereen een deskundige, al is het maar ervaringsdeskundige", zei Van Dam. Gemor, onrust en protesten waren het gevolg. Leg dilemma's en risico's duidelijker uit en neem mensen mee in je afwegingen in een crisissituatie, raadt de OvV aan. Dat geeft hen het gevoel dat ze serieus genomen worden en dan kunnen ze zelf beslissen hoe ze met die risico's omgaan. Als schrijnend voorbeeld van hoe het niet moet, noemt de OvV de manier waarop het kabinet de maatregelen afschafte. "De maatschappij is weer open, veel plezier ermee", schrijft Keulemans.
"Onduidelijk bleef welke risico’s er voor de individuele en publieke gezondheid resteerden", schrijft de raad. Dat door het afschaffen van de maatregelen het coronavirus meer rondging en het risico op het postcovidsyndroom groter werd, bleef onbenoemd, met mogelijk vermijdbare gezondheidsschade tot gevolg, Waren mensen beter geïnformeerd over de risico's, kunnen ze zelf besluiten hoe ze daarmee omgaan.
Ontbreken data-infrastructuur
Het derde pijnpunt is het ontbreken van een 'crisisbestendige data-infrastructuur'. Een vol halfjaar duurde het voordat "de GGD en het RIVM eindelijk hun cijfers konden uitwisselen over zaken als het aantal zieken, besmettingen, ziekenhuisopnames en tests." En ook daarna bleef het moeizaam data over bijvoorbeeld doodsoorzaken, vaccinaties en testen goed bij elkaar te krijgen. Dat lag niet aan de techniek, constateert de OvV. Maar wel aan de privacy-wetgeving. "Het lijkt erop dat in ons land rond het thema privacy risicomijding leidend is geworden," aldus Van Dam.
Werk er nu al aan dat data beter gedeeld kunnen worden, benadrukt de OvV, want een volgende langdurige crisis is alleszins denkbaar, of dat nu een nieuwe pandemie is, een natuurramp, of zelfs de gevolgen van oorlogsgeweld. "Door de verwevenheid van alle processen in onze samenleving kunnen kleine crisissituaties sneller uitgroeien tot een grote crisis," waarschuwt Van Dam.