Op eerste het gezicht is dat een positieve ontwikkeling, omdat het ons betere keuzes helpt maken. Maar er kleeft een onbedoeld effect aan al die aanprijzingen. Van gezonde producten durven we onbeschaamd meer te eten, vanwege een psychologische valkuil die bekend staat als het halo-effect.
De psycholoog Richard Nisbett heeft het halo-effect op de kaart gezet. Hij nodigde in 1977 meer dan honderd studenten uit en vroeg ze om een onbekende docent met een Frans accent te beoordelen op zijn kwaliteiten. De studenten kregen één van twee opnames van de man te zien. In de eerste opname gedroeg de docent zich warm en vriendelijk, terwijl hij zich in de andere versie koud en afstandelijk gedroeg.
Vanzelfsprekend vond de groep die het vriendelijke filmpje zag de docent aardig, terwijl dat niet zo was bij het onvriendelijke filmpje. Maar de redenen die de studenten noemden spraken boekdelen. Bij het positieve oordeel zeiden de proefpersonen dat het accent en uiterlijk van de docent charmant waren, terwijl ze bij de onvriendelijke versie die twee eigenschappen juist als basis namen voor hun negatieve oordeel. Dat is het halo-effect: op basis van een algemene indruk verandert onze perceptie van iemands eigenschappen.
Er zijn inmiddels stevige aanwijzingen dat het halo-effect ook opgaat voor eetbaar spul. Zo ontdekte voedingspsycholoog Jonathon Schuldt van California State University dat hoogopgeleide studenten denken dat ‘Fair Trade’-chocolade niet alleen gezonder is, maar dat er ook minder calorieën inzitten. Het is alsof de positieve invloed die de chocolade op het inkomen van arme cacaoboeren heeft, doorstraalt op het product zelf. Maar dat is onzin: het is gewoon chocolade waar evenveel suiker en calorieën inzitten als in de oneerlijke versie. Dit soort halo’s kunnen ons verleiden om maar liefst 35% meer calorieën te eten.
Een gezondere keus lijkt aantrekkelijk, maar beschermt dus niet tegen extra kilo’s. Precies dat is ook het probleem van het bekende ‘Ik Kies Bewust’-logo, oftewel het vinkje. Die helpt je de gezondste of duurzaamste keus te maken binnen een productcategorie, ongeacht hoe dikmakend die categorie al is. Neem bijvoorbeeld mueslirepen: die zitten vaak vol suiker en vet. De vinkjesversie bevat wellicht meer vezels, wat in theorie gezonder is, maar de hoeveelheid suiker en calorieën is vaak hetzelfde. Uit onderzoek blijkt echter dat consumenten niet doorhebben dat het vinkje bedoeld is om binnen zo’n productcategorie te vergelijken, maar zien het vinkje als een gezondheidsgarantie, een regelrechte halo dus. Zo is het best mogelijk dat mensen dankzij het vinkje zonder schuldgevoel de begeerlijke suikerrijke mueslirepen kopen in plaats van iets compleet anders dat sowieso gezonder is, zoals bijvoorbeeld echt fruit.
De etiketten van nu beschermen consumenten niet tegen gezondheidshalo’s omdat ze alleen maar de aankoop van ietwat betere producten aanmoedigen, maar niets afraden. Wetenschappers pleiten daarom voor nieuwe etiketten die consumenten beter in staat stellen om calorierijke afraders – hoe gezond ze ook zijn – daadwerkelijk in het schap te laten liggen. De beste optie lijkt het verkeerslichtetiket te zijn. Dat zijn heldere, felle kleuren die aangeven of een product veel of weinig calorieën bevat. Een rode kleur houdt in dat je er beter niet te veel van kan eten, terwijl een groene kleur inhoudt dat het veilig is. De mueslirepen en patatzakken die nu vinkjes dragen, zouden een dikke rode sticker krijgen.
Bovendien herken je met zo’n verkeerslicht-sticker ook sneller de bekende misleidende claims van fabrikanten die bedoeld zijn om ongezonde producten een beter imago te geven. Neem bijvoorbeeld voedsel van de fabrikanten Liga en Peijnenburg. Zij zetten suikerrijke koekjes op de markt als verantwoorde tussendoortjes. Op ontbijtkoek – de naam alleen impliceert dat bij elk ontbijt zo’n koek hoort – plakt Peijnenburg claims als ‘minder dan 3% vet, MAG ELKE DAG, bron van vezels’. De koek bestaat echter voor vijftig procent uit pure suiker. Met het verkeerslichtsysteem zou er een grote, afkeurende rode sticker op zitten.
Wetenschappers hebben dus goede reden om behoorlijk enthousiast over het verkeerslichtsysteem te zijn: misleidende claims worden ontmaskerd en gezondheidshalo’s gedempt. Bovendien spoort het in één klap alle fabrikanten aan om calorierijke toevoegingen omlaag te schroeven in hun producten.
Echter, niet iedereen zit erop te wachten. Vorige week bleek onder meer op Foodlog dat de afvalclub DifferDiets ageert tegen het Britse verkeerslichtsysteem, dat al is ingevoerd. Sinaasappelsap in de winkels draagt daar een rode sticker, terwijl Diet Coke groen is. De cola bevat echter aspartaam en is minder natuurlijk, vindt DifferDiets. In feite is de sticker natuurlijk terecht: wie veel sinaasappelsap drinkt wordt dikker dan wie calorieloze cola drinkt. DifferDiets houdt geen rekening met het gevaar van gezondheidshalo’s. Hoogleraar gezondheidswetenschap Jaap Seidell beschrijft daarvan in zijn boek Tegenwicht een schrijnend geval. Hij sprak een moeder die haar jonge kind de hele dag fruitsap liet drinken, omdat ze van het Voedingscentrum begreep dat dat gezond zou zijn. Het kind werd er natuurlijk erg dik van. Een rode sticker op de sap had haar wellicht tegengehouden, denk ik nu.
De grootste tegenstander van het verkeerslichtsysteem is de voedselindustrie zelf. Die protesteerde met een slordige één miljard euro aan lobbygeld tegen het verkeerslichtsysteem in 2010. En dat is wel logisch: het systeem zou de eerste ter wereld zijn die negatieve afkeuringen op producten zet. Daarmee zien fabrikanten een grote hap uit hun verkoop verdwijnen. In feite is die weerstand een goed teken van de mogelijke impact dat het nieuwe labelsysteem kan hebben, stelt hoogleraar gezondheidsrecht Roger S. Magnusson van de universiteit van Sydney: de industrie verwacht waarschijnlijk ook dat mensen dan inderdaad minder voedsel willen kopen. En dat is precies wat er moet gebeuren om consumenten te beschermen tegen dikmakend voedsel.
Ronald Veldhuizen is wetenschapsjournalist en schreef samen met Asha ten Broeke het boek ‘Eet Mij’. Ze combineren daarin de nieuwste inzichten in de psychologie, genetica en fysiologie en maken zo gehakt van de vele misvattingen en fabels over eten, diëten en te veel eten. Ze laten bijvoorbeeld zien waarom eetgewoonten zo makkelijk tot stand komen en zo moeilijk zijn om af te leren, waarom dikke vrouwen minder verdienen dan dunne vrouwen en waarom dit bij mannen precies andersom is, en waarom afvallen meer afhangt van het formaat van de borden die je in huis haalt dan van hoeveel wilskracht je hebt.
Fotocredits: Ronald Veldhuizen
Op 4 juni krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Ronald heeft in principe natuurlijk gelijk. Producten die als gezond beschouwd worden kunnen misschien wel veel gegeten worden. Zo wordt in steeds meer onderzoek gevonden dat het stimuleren van het eten van fruit leidt tot hogere consumptie zonder dat er iets anders niet gegeten wordt. Resultaat: mensen worden dikker na fruit interventies.
Bij het Vinkje hebben we daar extra op gelet. Ronald zegt dat mueslirepen evenveel calorieën en suiker bevatten als andere repen. Dat is niet het geval. Tussendoortjes mogen niet meer dan 110 kcal bevatten (daar voldoet vrijwel geen enkele reep aan) en niet veel toegevoegde suiker (zie criteria hieronder). Belangrijk is trouwens dat bij het Vinkje wordt aangeraden om producten uit de basisgroepen te kiezen (uit de schijf van vijf). Daar hoort het groene 'gezondere keuze' Vinkje bij. Mueslirepen zitten niet in die categorie en krijgen geen Vinkje.
Criteria tussendoortjes (Vinkje):
Verzadigd vet: <13 en %
Transvet: < 1,3 en%;
Natrium: < 400 mg/100 g
Toegevoegde suikers: <20 g/100 g
Energie: < 110 kcal/ portie
Overigens hebben wij het Halo effect van het Vinkje onderzocht (zie onderzoek hieronder). Het bleek dat mensen best snappen dat producten uit minder gezonde productgroepen ( de 'blauwe vinkjes') niet naar hartelust gegeten moeten worden.
Er wordt dan ook niet meer van gegeten dan van hetzelfde product zonder vinkje.
Appetite. 2010 Dec;55(3):707-9.
The effects of using a nutrition logo on consumption and product evaluation of a sweet pastry.
Steenhuis IH, Kroeze W, Vyth EL, Valk S, Verbauwen R, Seidell JC.
Nutrition logos have received a great deal of attention to stimulate people to eat a healthier diet. However, very little is known neither about actual consumption behavior related to nutrition logos nor about potential compensatory eating behaviors due to nutrition logos. The aim of this study was to assess the effects of using an existing nutrition logo on consumption and product evaluation of a chocolate mousse cake. A cross-over design was applied with two conditions: a condition with a logo and a condition without a logo. Participants were females recruited in the university community (n = 36, mean age 22.6 ± 6.3). Data on consumption, tastefulness, perceived healthiness, dietary restraint and Body Mass Index were collected. No significant differences between conditions were found on consumption and tastefulness. The cake was rated as significantly less unhealthy in the logo condition. In conclusion, results cannot be extrapolated to other products, especially not to products that are perceived as healthy. In this study, the use of a nutrition logo did not result in an increased consumption and had no effect on the rating of taste of a sweet pastry among females from the university community.
Dag Jaap,
Helemaal akkoord wat betreft de tussendoortjesnorm. Dat is een belangrijk punt dat overeten kan tegengaan. Het vinkje biedt die garantie echter niet voor alle producten.
Ik ben uiteraard bekend met jullie chocoladecakestudie, maar het is onduidelijk waarom de proefpersonen hier niet extra calorieen aten, terwijl ze dat in sommige andere studies wel doen. Weet je daar iets meer van?
En natuurlijk is het de vraag of niet-studenten ook zo ontzettend goed begrijpen hoe je het vinkje moet gebruiken. Uit de review van Ellen van Kleef en Hans Dagevos (onder het linkje 'halo') blijkt dat dat kan tegenvallen.
En natuurlijk: afgezien van details over het vinkje, gaat de discussie hier om het vermijden van gezondheidshalo's door ook afraadetikettering te gaan gebruiken, zoals het verkeerslichtssysteem.
@Ronald Andere studies zijn niet met vinkjes of iets vergelijkbaars gedaan maar met 'guilt-free cookies' en dergelijke (0% vet etc). Of afraadetikettering helpt is zeer de vraag. Daar is geen goed onderzoek naar gedaan en er zijn studies waarin een stoplicht bij pubers leidde tot een toename van ongezonde producten (Cramwinkel et al). Verboden vruchten kunnen zomaar aantrekkelijk worden. Overigens zijn er geen landen meer met een afraadetikettering. Wat in de UK nog is overgebleven is een multicoloured GDA system waar ik geen touw meer aan vast kan knopen maar vrijwel zeker de consument niet gaat helpen. Cola, bijvoorbeeld, krijgt daar groen licht op de elementen toegevoegd zout en verzadigd vet en alleen een rood licht voor toegevoegd suiker. Ziet er dus best OK uit.
Een vraag aan specialisten Jaap en Ronald. Light, zo maakte het Voedingscentrum vandaag bekend, wordt door veel mensen niet begrepen. Slechts 20% weet dat het gaat om minder vet, suiker of calorieën in light producten zitten. Nog minder mensen blijken te weten dat light om 'light' te mogen heten 30% minder calorieën moet bevatten (terwijl light Cola vrijwel geen calorieen bevat).
Wat denken mensen te eten of drinken als ze 'light' eten of drinken?
Ik ben het met het Voedingscentrum eens. De term 'light' is verwarrend en misleidend. Er is ook "light bier" (alcoholvrij) waarvan je kunt zeggen dat het een gezonder alternatief voor frisdrank of (sinaasappel)appelsap. Ook voor kinderen. Toch maar niet op scholen aanbieden denk ik.
De claim "Light" staat voor een verlaagd gehalte van een nutrient en mag gebruikt worden wanneer het desbetreffende gehalte minimaal 30% lager is dan dat van een vergelijkbaar product. Bovendien moet bij de term 'Light' worden toegelicht waar de claim betrekking op heeft, bijvoorbeeld suiker, vet, etc.
Zo bevat light Cola nul calorieën; light rookworst 248 kcal/100 g en light chips 502 kcal/100 g. Ik ben voor een duidelijke calorieën aanduiding per normale portie (dus een pakje met 2 repen is één portie).