6 min
En wat als het nou eens níet aan de boeren ligt dat glyfosaat overal in het milieu, in ons eten en onszelf (tot in sperma aan toe) zit? Op zoek naar het antwoord op de vraag waarom de glyfosaatvervuiling in de Europese rivieren maar niet wil afnemen, ondanks alle beperkende maatregelen rondom glyfosaatgebruik, stuitten onderzoekers op een nieuwe, onverdachte bron: wasmiddelen. Eerst was het een vermoeden. Inmiddels is er een peer reviewed publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift. Dat betekent dat het onderzoek niet uit de lucht is gegrepen, maar serieus genomen moet worden.
Het onkruidbestrijdingsmiddel glyfosaat, bekend onder de naam Roundup, wordt gezien als de grootste vervuiler van onze rivieren. Ondanks beperkende maatregelen - Frankrijk en Oostenrijk voerden al glyfosaatverboden in, in Nederland en België mogen particulieren het niet meer gebruiken - wil het niveau van glyfosaatvervuiling in de Europese rivieren maar niet afnemen. Op zoek naar een antwoord op dat raadsel stuitte een internationaal team van onderzoekers onder leiding van de Universiteit van Tübingen op een heel andere bron van 'glyfosaat': wasmiddelen. Technisch gezien gaat het om AMPA, het restproduct van glyfosaat dat in het milieu achterblijft.
Glyfosaatconcentraties
Het onderzoeksteam analyseerde lange tijdreeksen van glyfosaatconcentraties in rivieren, verzameld door waterschappen en waterautoriteiten in Duitsland, Frankrijk, Italië, Zweden, Luxemburg, het VK, Nederland en de VS. Sommige datasets gingen terug tot 1997. In totaal ging het om de gegevens van ongeveer 100 locaties.
Dat seizoensgebonden profiel was al wel bekend van stoffen die via afvalwaterzuiveringsinstallaties in het oppervlaktewater terechtkomen, zoals geneesmiddelen en huishoudchemicaliën. "Een overzicht van literatuurgegevens laat zien dat glyfosaat wordt aangetroffen in alle onderzochte afvalwaterzuiveringsinstallaties in Europa, en de concentratie is opmerkelijk constant gedurende het hele jaar,” zegt Huhn.
Gemeentelijk afvalwater
Op basis van de miljoenen individuele waarden uit de datareeksen kwamen de onderzoekers uit bij het gemeentelijk afvalwater als dominante bron voor glyfosaat. Een 'onverdachte' bron dus, die volledig losstaat van het gebruik van glyfosaat als herbicide. Vervolgens identificeerden de onderzoekers een stof die chemisch verwant is aan glyfosaat en die alle vragen uit de meta-analyse zou oplossen: aminopolyfosfonaten, afgekort tot AMPA. Dat zijn additieven die op grote schaal worden gebruikt in Europa, vooral in wasmiddelen. Eureka!
De eerste laboratoriumtests zijn nu afgerond en bevestigen de hypothese van glyfosaatvorming in afvalwaterzuiveringsinstallaties uit dit wasadditief. Moeten we nu allemaal bang zijn als we een wasje draaien? Nee hoor, zegt Huhn. “We zien geen glyfosaatvorming wanneer we de omstandigheden direct in de wasmachine simuleren”. De omzetting van aminopolyfosfonaten in glyfosaat vindt plaats in het proces van afvalwaterzuiveringsinstallaties en die lozen het in de rivieren.
Wel kunnen de bevindingen verstrekkende gevolgen hebben voor het glyfosaatbeleid in Europa. De resultaten verklaren waarom het tot nu toe niet gelukt is de glyfosaatvervuiling in Europese rivieren te verminderen door de toepassing van glyfosaat te beperken, zegt Huhn. Waterautoriteiten zullen moeten bespreken hoe ze aminopolyfosfonaten kunnen reguleren of de verwijdering ervan in afvalwaterzuivering kunnen verbeteren.
Overigens speelt het wasmiddelfenomeen alleen in Europa, moesten de onderzoekers constateren. In de VS hielden de concentratiepatronen van glyfosaat in het rivierwater wel gelijke tred met die van andere herbiciden, wat wijst op een dominante landbouwbron. In Amerikaanse wasmiddelen zitten nauwelijks aminopolyfosfonaten. Voor de EU - waar al jarenlang een politieke strijd woedt over het verbieden van glyfosaat vanwege mogelijke kankerrisico's bij mensen via vooral het milieu - ligt de bal nu bij beleidsmakers. NGO's die tegen het gebruik van glyfosaat zijn, staan opeens voor een nieuw spel.
Het vermoeden dat wasmiddelen de oorzaak voor het blijvend hoge niveau van glyfosaat in rivierwater was, brachten de onderzoekers begin dit jaar al naar buiten. Toen nog als een zogeheten preprint. Inmiddels is hun onderzoek voorgelegd aan andere experts, in orde bevonden en vervolgens geaccepteerd door het wetenschappelijke tijdschrift Water Research.
Dit artikel afdrukken
Glyfosaatconcentraties
Het onderzoeksteam analyseerde lange tijdreeksen van glyfosaatconcentraties in rivieren, verzameld door waterschappen en waterautoriteiten in Duitsland, Frankrijk, Italië, Zweden, Luxemburg, het VK, Nederland en de VS. Sommige datasets gingen terug tot 1997. In totaal ging het om de gegevens van ongeveer 100 locaties.
De concentratie is opmerkelijk constant gedurende het hele jaarTot verrassing van de onderzoekers kwamen de verwachte pieken in glyfosaatconcentraties niet overeen met de meetgegevens. Zou de landbouw de voornaamste bron zijn, dan zou het glyfosaatniveau moeten pieken in de lente en herfst, de toepassingsperiodes voor glyfosaat, en zou er na regenval sprake moeten zijn van verhoogde concentraties. "In de bodem en het water wordt glyfosaat gedeeltelijk omgezet in aminomethylfosfonzuur, of AMPA. Beide stoffen kunnen door neerslag worden gemobiliseerd en hun weg vinden naar rivieren,” aldus onderzoeksleider Carolin Huhn. Maar de Europese rivieren lieten juist een sterke seizoensgebondenheid zien met hoge concentraties in de zomer en lage concentraties in de winter.
Dat seizoensgebonden profiel was al wel bekend van stoffen die via afvalwaterzuiveringsinstallaties in het oppervlaktewater terechtkomen, zoals geneesmiddelen en huishoudchemicaliën. "Een overzicht van literatuurgegevens laat zien dat glyfosaat wordt aangetroffen in alle onderzochte afvalwaterzuiveringsinstallaties in Europa, en de concentratie is opmerkelijk constant gedurende het hele jaar,” zegt Huhn.
Gemeentelijk afvalwater
Op basis van de miljoenen individuele waarden uit de datareeksen kwamen de onderzoekers uit bij het gemeentelijk afvalwater als dominante bron voor glyfosaat. Een 'onverdachte' bron dus, die volledig losstaat van het gebruik van glyfosaat als herbicide. Vervolgens identificeerden de onderzoekers een stof die chemisch verwant is aan glyfosaat en die alle vragen uit de meta-analyse zou oplossen: aminopolyfosfonaten, afgekort tot AMPA. Dat zijn additieven die op grote schaal worden gebruikt in Europa, vooral in wasmiddelen. Eureka!
De eerste laboratoriumtests zijn nu afgerond en bevestigen de hypothese van glyfosaatvorming in afvalwaterzuiveringsinstallaties uit dit wasadditief. Moeten we nu allemaal bang zijn als we een wasje draaien? Nee hoor, zegt Huhn. “We zien geen glyfosaatvorming wanneer we de omstandigheden direct in de wasmachine simuleren”. De omzetting van aminopolyfosfonaten in glyfosaat vindt plaats in het proces van afvalwaterzuiveringsinstallaties en die lozen het in de rivieren.
Wel kunnen de bevindingen verstrekkende gevolgen hebben voor het glyfosaatbeleid in Europa. De resultaten verklaren waarom het tot nu toe niet gelukt is de glyfosaatvervuiling in Europese rivieren te verminderen door de toepassing van glyfosaat te beperken, zegt Huhn. Waterautoriteiten zullen moeten bespreken hoe ze aminopolyfosfonaten kunnen reguleren of de verwijdering ervan in afvalwaterzuivering kunnen verbeteren.
Overigens speelt het wasmiddelfenomeen alleen in Europa, moesten de onderzoekers constateren. In de VS hielden de concentratiepatronen van glyfosaat in het rivierwater wel gelijke tred met die van andere herbiciden, wat wijst op een dominante landbouwbron. In Amerikaanse wasmiddelen zitten nauwelijks aminopolyfosfonaten. Voor de EU - waar al jarenlang een politieke strijd woedt over het verbieden van glyfosaat vanwege mogelijke kankerrisico's bij mensen via vooral het milieu - ligt de bal nu bij beleidsmakers. NGO's die tegen het gebruik van glyfosaat zijn, staan opeens voor een nieuw spel.
Het vermoeden dat wasmiddelen de oorzaak voor het blijvend hoge niveau van glyfosaat in rivierwater was, brachten de onderzoekers begin dit jaar al naar buiten. Toen nog als een zogeheten preprint. Inmiddels is hun onderzoek voorgelegd aan andere experts, in orde bevonden en vervolgens geaccepteerd door het wetenschappelijke tijdschrift Water Research.
Wat is het verschil tussen AMPA en glyfosaat?
AMPA (aminomethylphosphonic acid) en glyfosaat zijn chemische stoffen die nauw met elkaar verbonden zijn, maar verschillende eigenschappen en rollen hebben in de context van herbiciden. Hieronder meer over die verschillen en de risico's van beide stoffen.
Zorgen over drinkwater
In Nederland zijn zorgen over de aanwezigheid van AMPA in het drinkwater. Onderzoek door het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) heeft aangetoond dat meer dan de helft van de drinkwaterbronnen in Nederland vervuild is met door de mens gemaakte stoffen, waaronder glyfosaat en AMPA. Met name AMPA wordt vaak aangetroffen in concentraties die de drinkwaternormen overschrijden.
De Europese Unie heeft een limiet gesteld voor pesticiden in drinkwater van 0,1 microgram per liter voor elk afzonderlijk pesticide en zijn relevante metabolieten. Hoewel glyfosaat aan deze norm moet voldoen, wordt AMPA, ondanks zijn vergelijkbare toxicologische profiel en persistentie, niet altijd als een relevante metaboliet beschouwd, waardoor het vaak in hogere concentraties aanwezig kan zijn.
Uit gegevens blijkt dat AMPA regelmatig in het drinkwater zit op een niveau boven de toegestane limieten. Dit roept vragen op over de lange termijn effecten op de gezondheid en het milieu, aangezien AMPA langer in het milieu blijft dan glyfosaat.
Om deze problemen aan te pakken, is het voorstel van milieugroepen om het gebruik van glyfosaat en vergelijkbare pesticiden geleidelijk te verminderen of te verbieden, met name in de landbouw en tuinbouw om de kwaliteit van het drinkwater verbeteren én de algehele milieu-impact van AMPA te verminderen.
AMPA (aminomethylphosphonic acid) en glyfosaat zijn chemische stoffen die nauw met elkaar verbonden zijn, maar verschillende eigenschappen en rollen hebben in de context van herbiciden. Hieronder meer over die verschillen en de risico's van beide stoffen.
Glyfosaat
Glyfosaat is een fosfaatverbinding met de chemische formule C₃H₈NO₅P. Het is het actieve ingrediënt in veel onkruidverdelgers, zoals Roundup. Glyfosaat werkt door een enzym te blokkeren dat essentieel is voor de groei van planten, het shikimaatpad, dat niet aanwezig is in dieren.
Glyfosaat wordt wereldwijd gebruikt in de landbouw, tuinbouw en voor stedelijk onkruidbeheer om ongewenste planten en grassen te doden. Glyfosaat is controversieel vanwege zorgen over mogelijke schadelijke effecten op menselijk gezondheid en het milieu. Sommige studies suggereren dat het kankerverwekkend kan zijn; andere zijn het daar niet mee eens. De EFSA koos voor het laatste standpunt en liet de Europese Commissie er daarom voor kiezen de stof weer voor 10 jaar toe te laten. De schadelijkheid blijft echter onderwerp van een fel wetenschappelijk debat.
AMPA
AMPA is een afbraakproduct van glyfosaat en heeft de chemische formule C₃H₈NO₃P. De stof wordt gevormd wanneer glyfosaat in het milieu wordt afgebroken door micro-organismen in de bodem en door fotochemische processen. AMPA heeft ook herbicide eigenschappen, maar is minder effectief dan glyfosaat. Het wordt vaak als minder toxisch beschouwd voor dieren en mensen in vergelijking met glyfosaat.
De aanwezigheid van AMPA in het milieu is een indicator van glyfosaatgebruik. Hoewel AMPA minder toxisch is, blijft de bezorgdheid bestaan over zijn persistente aard en potentiële effecten op het milieu.
Glyfosaat is een fosfaatverbinding met de chemische formule C₃H₈NO₅P. Het is het actieve ingrediënt in veel onkruidverdelgers, zoals Roundup. Glyfosaat werkt door een enzym te blokkeren dat essentieel is voor de groei van planten, het shikimaatpad, dat niet aanwezig is in dieren.
Glyfosaat wordt wereldwijd gebruikt in de landbouw, tuinbouw en voor stedelijk onkruidbeheer om ongewenste planten en grassen te doden. Glyfosaat is controversieel vanwege zorgen over mogelijke schadelijke effecten op menselijk gezondheid en het milieu. Sommige studies suggereren dat het kankerverwekkend kan zijn; andere zijn het daar niet mee eens. De EFSA koos voor het laatste standpunt en liet de Europese Commissie er daarom voor kiezen de stof weer voor 10 jaar toe te laten. De schadelijkheid blijft echter onderwerp van een fel wetenschappelijk debat.
AMPA
AMPA is een afbraakproduct van glyfosaat en heeft de chemische formule C₃H₈NO₃P. De stof wordt gevormd wanneer glyfosaat in het milieu wordt afgebroken door micro-organismen in de bodem en door fotochemische processen. AMPA heeft ook herbicide eigenschappen, maar is minder effectief dan glyfosaat. Het wordt vaak als minder toxisch beschouwd voor dieren en mensen in vergelijking met glyfosaat.
De aanwezigheid van AMPA in het milieu is een indicator van glyfosaatgebruik. Hoewel AMPA minder toxisch is, blijft de bezorgdheid bestaan over zijn persistente aard en potentiële effecten op het milieu.
Verschil in schadelijkheid
Glyfosaat wordt actief gebruikt als herbicide, terwijl AMPA een inactief afbraakproduct is. Beide stoffen kunnen in het milieu blijven, maar AMPA is vaak langer aanwezig omdat het een stabieler afbraakproduct is. De gezondheidseffecten van glyfosaat zijn uitgebreid bestudeerd en blijven onderwerp van discussie, terwijl er minder bekend is over de specifieke gezondheidseffecten van AMPA.
AMPA en glyfosaat verschillen zowel qua toxiciteit als qua milieu-impact.
Glyfosaat
Toxiciteit voor mens en dier
Glyfosaat wordt beschouwd als laag-toxisch voor mensen bij acute blootstelling. Echter, er zijn zorgen over chronische blootstelling, waarbij sommige studies een mogelijk verband suggereren met kanker, zoals non-Hodgkin lymfoom. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) via het International Agency for Research on Cancer (IARC) heeft glyfosaat geclassificeerd als "waarschijnlijk kankerverwekkend voor mensen" (Canary Media).
Glyfosaat kan schadelijk zijn voor aquatische organismen en sommige bodemorganismen, hoewel het relatief snel afbreekt in de bodem en water onder bepaalde omstandigheden.
Milieu-impact
Glyfosaat breekt relatief snel af in de bodem, met een halveringstijd variërend van dagen tot weken, afhankelijk van de omgevingsomstandigheden. Glyfosaat vormt AMPA als een belangrijk afbraakproduct, wat kan blijven bestaan in het milieu.
AMPA
Toxiciteit voor Mens en Dier
AMPA wordt beschouwd als minder toxisch voor mensen en dieren dan glyfosaat. Het heeft een lagere acute toxiciteit en er zijn minder gegevens die wijzen op ernstige chronische gezondheidsrisico's voor mensen. De ecotoxiciteit van AMPA is over het algemeen lager dan die van glyfosaat, maar het kan nog steeds schadelijk zijn voor bepaalde aquatische organismen.
Milieu-impact
AMPA is stabieler en persistenter in het milieu dan glyfosaat, wat betekent dat het langer in de bodem en water kan blijven. Dit kan leiden tot langdurige blootstelling van organismen aan AMPA. Er zijn geen significante aanwijzingen dat AMPA bioaccumuleert in voedselketens, maar de langdurige aanwezigheid kan wel een probleem zijn voor de bodem- en waterkwaliteit.
Vergelijking schadelijkheid
Glyfosaat heeft meer gedocumenteerde gezondheidsrisico's, vooral bij langdurige blootstelling, terwijl AMPA minder schadelijk lijkt voor mensen op basis van de huidige gegevens. Beide stoffen zijn ecotoxisch, maar glyfosaat heeft een grotere directe impact op aquatische en bodemorganismen, terwijl AMPA door zijn persistentie een langduriger risico kan vormen. AMPA blijft langer in het milieu, wat tot aanhoudende ecologische problemen kan leiden, terwijl glyfosaat sneller afbreekt maar een groter direct risico vormt.
Hoewel zowel glyfosaat als AMPA schadelijk kunnen zijn voor het milieu, is glyfosaat doorgaans schadelijker voor de menselijke gezondheid en ecologie bij directe blootstelling. AMPA, hoewel minder acuut toxisch, blijft langer in het milieu aanwezig en kan daardoor op lange termijn milieuproblemen veroorzaken.
Glyfosaat wordt actief gebruikt als herbicide, terwijl AMPA een inactief afbraakproduct is. Beide stoffen kunnen in het milieu blijven, maar AMPA is vaak langer aanwezig omdat het een stabieler afbraakproduct is. De gezondheidseffecten van glyfosaat zijn uitgebreid bestudeerd en blijven onderwerp van discussie, terwijl er minder bekend is over de specifieke gezondheidseffecten van AMPA.
AMPA en glyfosaat verschillen zowel qua toxiciteit als qua milieu-impact.
Glyfosaat
Toxiciteit voor mens en dier
Glyfosaat wordt beschouwd als laag-toxisch voor mensen bij acute blootstelling. Echter, er zijn zorgen over chronische blootstelling, waarbij sommige studies een mogelijk verband suggereren met kanker, zoals non-Hodgkin lymfoom. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) via het International Agency for Research on Cancer (IARC) heeft glyfosaat geclassificeerd als "waarschijnlijk kankerverwekkend voor mensen" (Canary Media).
Glyfosaat kan schadelijk zijn voor aquatische organismen en sommige bodemorganismen, hoewel het relatief snel afbreekt in de bodem en water onder bepaalde omstandigheden.
Milieu-impact
Glyfosaat breekt relatief snel af in de bodem, met een halveringstijd variërend van dagen tot weken, afhankelijk van de omgevingsomstandigheden. Glyfosaat vormt AMPA als een belangrijk afbraakproduct, wat kan blijven bestaan in het milieu.
AMPA
Toxiciteit voor Mens en Dier
AMPA wordt beschouwd als minder toxisch voor mensen en dieren dan glyfosaat. Het heeft een lagere acute toxiciteit en er zijn minder gegevens die wijzen op ernstige chronische gezondheidsrisico's voor mensen. De ecotoxiciteit van AMPA is over het algemeen lager dan die van glyfosaat, maar het kan nog steeds schadelijk zijn voor bepaalde aquatische organismen.
Milieu-impact
AMPA is stabieler en persistenter in het milieu dan glyfosaat, wat betekent dat het langer in de bodem en water kan blijven. Dit kan leiden tot langdurige blootstelling van organismen aan AMPA. Er zijn geen significante aanwijzingen dat AMPA bioaccumuleert in voedselketens, maar de langdurige aanwezigheid kan wel een probleem zijn voor de bodem- en waterkwaliteit.
Vergelijking schadelijkheid
Glyfosaat heeft meer gedocumenteerde gezondheidsrisico's, vooral bij langdurige blootstelling, terwijl AMPA minder schadelijk lijkt voor mensen op basis van de huidige gegevens. Beide stoffen zijn ecotoxisch, maar glyfosaat heeft een grotere directe impact op aquatische en bodemorganismen, terwijl AMPA door zijn persistentie een langduriger risico kan vormen. AMPA blijft langer in het milieu, wat tot aanhoudende ecologische problemen kan leiden, terwijl glyfosaat sneller afbreekt maar een groter direct risico vormt.
Hoewel zowel glyfosaat als AMPA schadelijk kunnen zijn voor het milieu, is glyfosaat doorgaans schadelijker voor de menselijke gezondheid en ecologie bij directe blootstelling. AMPA, hoewel minder acuut toxisch, blijft langer in het milieu aanwezig en kan daardoor op lange termijn milieuproblemen veroorzaken.
Zorgen over drinkwater
In Nederland zijn zorgen over de aanwezigheid van AMPA in het drinkwater. Onderzoek door het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) heeft aangetoond dat meer dan de helft van de drinkwaterbronnen in Nederland vervuild is met door de mens gemaakte stoffen, waaronder glyfosaat en AMPA. Met name AMPA wordt vaak aangetroffen in concentraties die de drinkwaternormen overschrijden.
De Europese Unie heeft een limiet gesteld voor pesticiden in drinkwater van 0,1 microgram per liter voor elk afzonderlijk pesticide en zijn relevante metabolieten. Hoewel glyfosaat aan deze norm moet voldoen, wordt AMPA, ondanks zijn vergelijkbare toxicologische profiel en persistentie, niet altijd als een relevante metaboliet beschouwd, waardoor het vaak in hogere concentraties aanwezig kan zijn.
Uit gegevens blijkt dat AMPA regelmatig in het drinkwater zit op een niveau boven de toegestane limieten. Dit roept vragen op over de lange termijn effecten op de gezondheid en het milieu, aangezien AMPA langer in het milieu blijft dan glyfosaat.
Om deze problemen aan te pakken, is het voorstel van milieugroepen om het gebruik van glyfosaat en vergelijkbare pesticiden geleidelijk te verminderen of te verbieden, met name in de landbouw en tuinbouw om de kwaliteit van het drinkwater verbeteren én de algehele milieu-impact van AMPA te verminderen.
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 2 oktober krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 2 oktober krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
Verrassend onderzoek.
Ik gebruik als jaren 'groene' wasmiddelen (regelmatig bij de Action verkrijgbaar ook voor lage prijs - en in de groothandel... geen bekende supermarktmerken....heb een pasje ;).
Daar zitten die aminopolyfosfonaten niet in.
En ook geen 'wasverzachtende' microplastics!
Ps je kan ook zelf heel goedkoop wasmiddel maken met groene zeep, recept op YT te vinden.... nooit geprobeerd.
Ik heb nog wel een vraagje. Ik lees ". The researchers compiled a list of criteria from their data, and identified a substance chemically related to glyphosate, which would resolve all the questions raised from the meta-analysis."
A substance chemically related to glyphosate.
Is het mogelijk dat er helemaal niet gekeken is naar glyphosate, maar naar iets wat er op lijkt?
De (amino)polyphosphonaten-familie is best wel groot, en ik vraag mij dan af waar je naar kijkt als je analyseert; hoe weet je of je wel naar glyphosaat, wat ook een phosphonaat is, kijkt?
Peter, daar heb je helemaal gelijk in. Het is slechts een hypothese. Wel een hypothese met gevolgen.
goed om serieus te nemen. wel lastig interpreteerbaar door de diverse herkomst van de data, moeilijk te achterhalen selectie van meetpunten en het vele gebruik van correlaties.
Grappig: Ik lees net nog even de titel boven jullie artikel: 'waterzuivering maakt glyfosaat van resten wasmiddelen'. Dat is in het Duitse artikel nu juist niet aangetoond maar als hypothese naar voren gebracht: "However, accepting aminopolyphosphonates as the dominant source for AMPA in Europe, raises the hypothesis that also glyphosate originates from these chemicals, making aminopolyphosphonates used e.g. in laundry detergents a common precursor for both AMPA and glyphosate."
Peter, ben je het eens dat het onderzoek serieus moet worden genomen?
Natuurlijk zijn er nog vele vragen. Maar het onderzoek is geen - zoals ook velen op X zeiden - geen preprint meer. Het is peer reviewed gepubliceerd. Volgens Frans Aarts heeft dat nog altijd betekenis.