Een paar weken geleden deed Martijn Katan, chemicus en oud-hoogleraar in de voedingsleer, een opmerkelijke bekentenis: hij gaf een sterke overtuiging op die in de voedingsleer en medische wetenschap decennialang als waar had gegolden.

Katan besteedde een groot deel van zijn onderzoekerscarrière aan onderzoek naar het 'goede cholesterol: HDL. Anders dan het slechte, LDL geheten, zou het goede de aderen schoonmaken en hartinfarcten voorkomen. Daarom dachten onderzoekers dat het verhogen van de HDL-gehalte in het bloed van mensen met een risico op hart- en vaatziekten een probate strategie was om cardiovasculaire gezondheidsproblemen te voorkomen. Tijdenlang waren medicijnen - statines - op de markt die het foute cholesterol lieten dalen (op Foodlog zijn er hele strijden over gestreden). Later kwam er een nieuw medicijn (Niacin) op de markt dat het goede cholesterol verhoogde. Bij mensen met een genetisch laag HDL zou het hartinfarcten moeten voorkomen. Maar dat bleek het niet te doen: de kans van die mensen op een hartinfarct daalde niet.

Het feit dat het werd ontwikkeld en tot de markt werd toegelaten, bewijst hoe sterk het geloof in goede cholesterol was. Toen eenmaal duidelijk werd dat de wetenschap zich vergist had, moest de hypothese worden afgeschreven die enkele decennia de kern van de voedings- en medische wetenschap op het gebied van hart- en vaatziekten was geweest. HDL beschermde niet langer tegen hart- en vaatziekten. Maar welk stofje dan wel? En hoe zit het nou met het nut van die statines (en hun bijwerkingen)?

Zo gaat het nu eenmaal in het leven van een wetenschapper waarin maar bitter weinig feiten lijken op wat ze in de interpretatie van de onderzoeker zijn, zei Katan.

Dennis Zeilstra, bekend van vele commentaren en wetenschapstheoretische artikelen op Foodlog, schreef een kort commentaar op Katans tekst. Ondanks zijn eerlijkheid krijgt Katan kritiek vanwege een blinde vlek:

Interessante conclusie van Martijn Katan dat 'het nu eenmaal zo kan gaan in het leven van een wetenschapper'. Uiteraard, theorieën kunnen onjuist blijken, maar waar zelden naar gekeken lijkt te worden is het kader waarbinnen zo'n theorie tot stand komt. Het hele cholesterol verhaal is een typisch voorbeeld van een reductionistische benadering van (patho)fysiologie. Men zocht naar het effect van die ene factor (LDL cholesterol, of HDL cholesterol), maar keek nauwelijks naar het systemische niveau. In een complex systeem bestaat er echter zelden een één-op-één relatie tussen een factor en een effect. Zo'n systeem (zoals onze biologie) wordt gekenmerkt door niet-lineaire effecten, door interacties, en door regulering. Modelbouwers weten dat in dergelijke gevallen het effect van een factor varieert van situatie tot situatie (lees: bepaald wordt door de status van de rest van het systeem). De vraag is daarmee of het 'nu eenmaal' zo is dat een theorie er wel eens naast zit, of dat dit het gevolg is van grootschalig gebruik van een reductionistische kijk in life sciences. Tijd voor een meer systematische of holistische benadering?

Eiwitkwaliteit is wat anders dan gezond
Ik moest aan Zeilstra's commentaar denken toen ik over een Nederlands onderzoek naar de gezonde eigenschappen van vleesvervangers las. Onder de kop 'Is Soy-Based Vegan Meat Less Healthy? New Research Says No' schrijft een enthousiast vegan blad: Mensen willen om allerlei redenen steeds minder vlees eten, onder meer om hun gezondheid te verbeteren en hun impact op het milieu te verminderen. [...] In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, maakt veganistisch vlees op basis van verwerkte soja het niet minder voedzaam, zo blijkt uit een nieuwe studie die is gepubliceerd in het tijdschrift Frontiers in Nutrition. Dit bevestigt de status van soja als waardevolle eiwitbron voor plantaardige producten.

In de wetenschap bestaan allerlei kerken. De val van HDL biedt niettemin enige hoop op restjes van rationaliteit
De onderzoekers zelf zijn wat bescheidener in hun conclusies. Ze schrijven dat ze de eiwitkwaliteit van vleesvervangers hebben onderzocht en dat hun werk bevestigt dat "de meeste sojaproducten een hoge eiwitkwaliteitsscore hebben". Ze zeggen te hebben "aangetoond dat verwerking en nabewerking de eiwitkwaliteit kunnen verhogen of verlagen. Aanvullende experimentele studies zijn nodig om te kwantificeren in welke mate verwerking en nabewerking van invloed zijn op de eiwitkwaliteit van plantaardige eiwitrijke producten die relevant zijn voor menselijke consumptie."

Wat de onderzoekers niet opmerken is dat eiwitkwaliteit, een stofjesmaat, niet gelijk staat aan de gezondheid van vlees en dat de kwaliteit van een stel eiwitten niet gelijk mag worden gesteld aan de gezonde kwaliteiten van vlees als product dat bestaat uit veel meer voedingsstoffen en als onderdeel van een eetpatroon. Wel vragen ze om vervolgonderzoek dat voorziet in de behoefte van hun gehoor: het uitdiepen van de eiwitkwaliteit om daar een oordeel over de vleesvervangers als onderdeel van gezonde voeding aan te kunnen hangen.

Aanmoediging door geloofsgemeenschap
Natuurlijk willen onderzoekers en hun overtuigde vegan publiek graag aantonen dat nagemaakt vlees even goed is als het origineel, maar ze onderzoeken niet meer dan eiwitten. Net zoals Katan graag wilde aantonen dat HDL goed is tegen hartinfarcten, maar samen met zijn vakgenoten het effect daarvan erbij fantaseerde.

De twee gevallen zijn een sterke aanwijzing voor de gelovigheid van wetenschap, aangemoedigd door een geloofsgemeenschap.

Namaakvlees en -zuivel is een nieuw product dat helemaal niet lijkt op vlees omdat het vele aspecten daarvan mist en een rol gaat spelen in een verder van natuurlijke voeding en natuurlijk gedrag afgelegen manier van leven. Waarom zouden we het - voor zover dat al mogelijk is - willen vergelijken met hoe we aten? Methodologisch is dat onmogelijk. Daarom is het wetenschappelijk flauwekul, maar niet voor gelovigen die onderzoek gebruiken en financieren om er hun overtuiging mee te bevestigen. Daarom bestaan ook in de wetenschap allerlei kerken. De val van HDL biedt niettemin enige hoop op restjes van rationaliteit.
Dit artikel afdrukken