Editorial Tijd voor een ammoniakbom

Al jaren maakt landbouwjournalist Geesje Rotgers van vakblad V-Focus zich sterk voor iets dat vrijdag statistisch werd bewezen als een onbetwistbaar feit: het beleid dat het voor de natuur schadelijke gas ammoniak vanuit de melkveehouderij moet beteugelen, heeft geen wetenschappelijke basis.

Dat is een pijnlijke conclusie.

Boeren investeerden - naar eigen zeggen € 2 miljard - in wettelijke maatregelen om de ammoniakuitstoot te beperken. Die maatregelen lijken weggegooid geld. Andere boeren, zoals de beroemd geworden Kok uit Amersfoort, zijn boos omdat ze hun vaste mest niet meer bovengronds mochten opbrengen. Volgens zulke boeren is dat essentieel voor de kwaliteit van hun grasland én hun melk.

De overheid baseerde al haar beleid op dat aanvankelijke model

Het 'gedoe' over ammoniak duurt al jaren. Ook ik persoonlijk kreeg ermee te maken omdat me gevraagd werd een tweetal bijeenkomsten over het onderwerp te modereren. Daarnaast maakte ik er vele gesprekken in Haagse, provinciale en dorpse achterkamers over mee. Zo heb ik van dichtbij mogen leren waar het dossier om draait.


In de jaren '80 van de vorige eeuw intensiveerde de melkveehouderij in Nederland. Dat ging gepaard met een stalsysteem - met roostervloeren - dat de poep en de pis van de koe bij elkaar liet lopen. Het product van die twee heet drijfmest en zorgt voor de vorming van ammoniak. Bij oudere stalsystemen - met stro - had je daar geen last van.

Feiten die theorie zijn
Om de effecten van dat vervelende gas - het is schadelijk voor de natuur - tegen te gedaan, dachten wetenschappers van de WUR zeker te weten dat je drijfmest onder de grond moest aanbrengen in plaats van erop. Ze maakten een model dat gebaseerd was op hun theorieën. Met dat model berekenden ze hoeveel ammoniak er in de lucht verdween als je mest onderbracht. De overheid baseerde al haar beleid op dat aanvankelijke model.

Wetenschappers reageerden op dat verschil door de metingen te corrigeren

Bij latere metingen bleek dat het model met zijn eigen idee van de werkelijkheid op de loop was gegaan. Feitelijke metingen van de ammoniak in de lucht corresponderen namelijk niet met wat het model voorspelt. Wetenschappers reageerden op dat verschil door de metingen te corrigeren. Dat is - mits er goede gronden voor zijn - niet ongebruikelijk in de wetenschap. Onderzoekers zeggen dan dat feiten niet kunnen kloppen met de theorie en passen daarom de metingen die zij doen aan aan hun theorie. Dan krijg je dus feiten die eigenlijk theorie zijn. Wetenschappers doen dat omdat het logisch is en ze anders de verschijnselen die ze waarnemen niet kunnen verklaren. Als dat ook statistisch verantwoord is, dan mag het. Zo werken de spelregels van de wetenschap, ook al verbaast het u misschien.

Al jaren wordt echter gezegd dat het niet mag zoals de Wageningse ammoniakwetenschappers het doen. Het ministerie van Economische Zaken (EZ) dat boeren in de gaten moet houden en daarvoor het model van de Wageningse wetenschappers gebruikt, liet vanwege die kritiek een onafhankelijke onderzoeker uitzoeken of het model klopt. Die zei dat het weliswaar logisch samenhangt, maar dat hij niet de opdracht had gekregen om te onderzoeken of het ook een correcte afbeelding van de werkelijkheid kan produceren.

Daarom gaf V-focus drie onderzoekers de opdracht om te onderzoeken of de werkelijkheid bij het model past. Hun conclusie is even overtuigend als vernietigend: nee. Wie doet alsof, corrigeert de werkelijkheid om bij het model te passen. De Wageningers die het model ontwikkelden en het RIVM dat het toepast, bewezen die stelling vandaag in hun reacties. Wetenschappelijk is het echter uit den boze.

Het mag wat kosten, want op deze weg moet een samenleving niet verder willen

Voor eenvoudige stervelingen, politici en journalisten is het moeilijk te volgen. Wie echter voldoende verstand heeft van zowel statistiek, als wetenschap en de betekenis van wat een 'feit' is, ziet het direct. Het RIVM en de Wageningse poepwetenschap willen daar niet van weten.

Geld werkt
Feitelijk is het ammoniakbeleid met een forse torpedo midscheeps geraakt, diep onder de waterlijn van het verouderde model waar alles om draait. De vraag is nu hoe je dat duidelijk maakt aan mensen die het niet (willen) begrijpen. Het is immers een complexe en weinig sexy discussie die veel begrip van statistiek en gevoel voor zuiver redeneren vergt.

Geld werkt. De Brabantse Provinciale Staten gebruiken het ammoniakmodel om de boeren daar wat sneller in de tang van het milieubeleid te krijgen. De Brabantse boeren zijn boos maar kunnen geen kant op. Met een beroep op het failliete ammoniakmodel wel. Als ze voor de rechter gelijk krijgen, heeft vervolgens ook Den Haag een probleem. Dan kloppen afspraken met Brussel niet meer rond de zogenoemde Programmatische Aanpak Stikstof (PAS), de aanpak waarmee Nederland zijn afspraken nakomt met Europa om de natuur van ammoniakuitstoot te sparen. Als ons land die niet nakomt, zwaait er wat. Al met al lopen eventueel negatief voor de overheid uitpakkende rechterlijke uitspraken vermoedelijk al snel ver door het miljard aan schadeclaims als gevolg van een cascade aan consequenties.

Het wordt kwaad kersen eten met rechters die net als overheid en wetenschap te weinig kaas hebben gegeten van statistiek en feiten

Als dat eenmaal gebeurt, leren wetenschap en overheid dat je op tijd eerlijk moet zijn over feiten en professionele vergissingen die ook in de wetenschap gemaakt worden. Het model is met de beste bedoelingen gemaakt. Daarna is de werkelijkheid aangepast aan het model vanwege de inmiddels vergaande wettelijke regelingen en internationale afspraken die er op gebaseerd waren. Shit happens en inzicht schrijdt voort; dat is geen schande. Je moet het er gewoon op tijd over hebben in plaats van net te doen of de werkelijkheid een model is. Je moet het model testen.

Slecht voor vertrouwen
Inmiddels is het te laat. Overheid en wetenschap kozen te lang voor een andere weg en hielden vast aan hun correctie van de werkelijkheid. De overheid vroeg niet om fundamentele herziening van het model; wetenschappers gaven niet aan dat zulks gewenst zou kunnen zijn en vroegen niet om het budget om zo'n herziening uit te voeren. Wie niet wilde horen dat het model mogelijk niet deugt omdat daar eenduidige en plausibele argumenten voor zijn, moet nu maar voelen.
Daarom is het tijd voor een ammoniakbom in de vorm van zo'n Brabants proces. De consequenties daarvan mogen wat kosten, want op deze weg moet een samenleving niet verder willen. Dat is slecht voor het vertrouwen van burgers en bedrijven in de motieven van de hoeder van ons algemeen belang.

Wie de staat of provincie voor de rechter sleept moet slechts op één ding letten: zorg voor goede onafhankelijke getuigen die begrijpelijk kunnen uitleggen hoe statistiek werkt en wanneer een feit wetenschappelijk betekenis heeft. Het wordt kwaad kersen eten met rechters die net als overheid en wetenschap te weinig kaas hebben gegeten van statistiek en feiten. De combinatie van professionele en intellectuele bagage die nodig is om deze case goed te kunnen doorgronden, is de makke die voor het ontstane probleem heeft gezorgd.