Stapelgekte - over schuld, introspectie en boete

"Hij wilde slechts schitteren als academicus en koos de leugen als middel. Zij kiest de leugen als doel", schreef ik bijna op de kop af een jaar geleden in Stapel hangt, Vonk ontsnapt. En zo geschiedde. Ook na het werk van de commissies die Stapel na het hangen vierendeelden en de delen van het lijk door alle wijken van de wetenschap sleurden. De finale ceremonie waarmee de Nederlandse wetenschap haar zelfreiniging wilde bezweren had, zoals bekend, vorige week plaats met het bekend maken van de resultaten van de commissie Levelt die tot op de bodem moest uitzoeken wat Stapel had uitgehaald.

Doctorandus Diederik Stapel werd ultiem vernederd. Hij werd op staande voet ontslagen. Zijn professorstitel werd hem oneervol ontnomen door de Katholieke Universiteit Brabant. Zijn doctorsbul leverde zijn vrouw, namens hem, eervol in bij de Universiteit van Amsterdam. Er wordt nog bekeken of hij moet opdraaien voor de onderzoeksgelden die hem als onderzoeker werden toegekend.
De KNAW en de commissie Levelt zeiden, kort samengevat, 'dit nooit meer, want het schaadt het aanzien der wetenschap'. Levelt constateerde dat Stapel kon frauderen door gebrek aan kritiek.

Levelt spreekt harde woorden, maar maakt stinkende wonden. Stapel is de zondebok die de wetenschappelijk woestijn in wordt gestuurd in de hoop dat het kwaad nu bezworen is. Maar dat is niet zo. Het meurt verder.

Bas Heijne maakte een scherpe analyse in zijn NRC-column ('Applaus') van gisteren, waarin hij de vloer aanveegde met de schijnscherpte waarmee de minister van Onderwijs en de fraudebezweerders vanuit de wetenschap de 'affaire Stapel' benaderden. Er moeten harde vragen worden gesteld, zegt hij. Harde vragen over een op vermaak en sensatie gerichte samenleving en de rol die deze factoren in de vorm van onderhoudende science fiction zijn gaan spelen in de echte wetenschap. Hij constateert dat hij die vragen niet hoort.

Elma Drayer vroeg zich donderdagmorgen in Trouw af hoe het toch zou zijn met Roos Vonk, de Nijmeegse hoogleraar die zichzelf met een Judaskus voor haar 'vriend Stapel' verschoonde van haar aandeel in de schuld. Gewaarschuwd en al, hield ze vol dat ze goed onderzoek naar buiten had gebracht. Daarmee toonde ze zich volkomen incompetent. Een integriteitscommissie en het bestuur van de Radboud Universiteit besloten haar te handhaven. Pikant, want ten overstaan van het gehele Nederlandse volk had ze op radio en TV getuigd van het feit dat ze minder verstand van basale statistiek heeft dan een gemiddelde HAVO-scholier zou moeten hebben. Toch ontkwam ze. "Ik wil me nu weer richten op de toekomst en op de inhoud van ons vak, en op constructieve bijdragen aan de wetenschap", zei ze. En dat mocht ze, terwijl duidelijk was dat ze daar intellectueel te kort voor schiet en dat haar wetenschappelijk werk gebaseerd is op ... ja, waarop?

Stapel schreef een boek waarmee hij zichzelf neerzet als een pathologische applauszoeker die verwerd tot een leugenaar. Het kwam tegelijk met het rapport van Levelt in de pers. Hij signeert dezer dagen in boekhandels. Youp - de nar die weet wat applaus is - zei het misschien het meest onbeschaamd: "Iedereen is Stapel". Alles kan, als het de adrenaline maar laat stromen. Dat is een mooie relativering, al lijdt de scherpe cultuurkritiek van Heijne een beetje onder die van de nar.

In Dostojevski's roman Misdaad en Straf (aanvankelijk vertaald als 'Schuld en Boete') vindt de hoofdpersoon aanvankelijk dat hij recht heeft op zijn misdaad. Uiteindelijk realiseert hij zich dat hij geen eigen rechter mag spelen. Als zijn misdaad uitkomt, kan hij niet langer persoonlijk boete doen in de vorm van de wroeging die hij ervaart, maar wordt zijn schuld omgezet in een straf. Hij wordt verbannen naar Siberië voor de moorden die hij heeft gepleegd.

Stapel - zo schreef ik hier destijds al - is een pathologische leugenaar die eerder hulp had moeten zoeken. Zijn omgeving van sociaal-pyschologische collega's bleek te incompetent om zijn bedrog en psychologische stoornis door te hebben. Hoewel ongelofelijk, is dat iets dat kan gebeuren. Maar nu Vonk. Dat is een dame die zich moreel superieur acht en wetenschap wilde misbruiken. Links- of rechtsom. In zijn roman over deze 21 eeuwse affaire zou Dostojevski haar nog steeds naar Siberië verbannen. Drayer zei het zo: "Het eindrapport riep gisteren, volkomen terecht, op tot diepgaand zelfonderzoek. Nu nog hopen dat die boodschap ook tot Nijmegen doordringt."

NB: ik bladerde door Stapels Ontsporing. Het boek is om gek van te worden. Maartje Somers beschreef goed hoe het de lezer heen en weer sleurt tussen medelijden met de aan applaus en succes verslaafde wetenschapsjunk en afgrijzen en plaatsvervangende schaamte die meer dan 300 pagina's 'ik ben een gek en een boef' oproepen. Pagina 235 trof me bijzonder. Daar beschrijft Stapel hoe hij, middelmatig onderzoeker van grappige niemendallen waarmee je de pers haalt, door zijn val ineens een wonderboy werd. Hij had het beter bij niemendallen kunnen laten. Of zou al die wetenschappelijke introspectie toch doordringen in Nijmegen? Dat zou sensationeel zijn én wat uithalen.

Fotocredits: detail cover 'Ontsporing', Foodlog Media