‘Een van de spectaculairste ontdekkingen op het terrein van slaaponderzoek van de laatste decennia', noemt Matthew Walker het in zijn onvolprezen boek Why we sleep. In zijn Viewpoint-artikel in Science noemt veteraan medisch onderzoeker Anthony Komaroff het verschijnsel zelf “een hoofdreden om te slapen”. Zelf noemt de ontdekker Maiken Nedergaard een stoornis ervan in Science “een gezamenlijk pad naar dementie”. Het ‘glymfatische systeem’ is de vertaling van ‘glymfatic system’, een nieuw begrip dat werd gemunt toen het werd ontdekt in 2012.

Backwash
Sindsdien staat het glymfatische systeem volop in de belangstelling van hersenonderzoekers. Aanvankelijk vooral omdat de ontdekking het antwoord gaf op een oude kwestie: hoe ruimen de hersenen afvalstoffen op? In het lichaam zorgt het lymfesysteem voor de afvoer en recycling van eindproducten van allerlei metabole processen. Maar in de hersenen was zo’n systeem niet gevonden. Wel was bekend dat sommige dode hersencellen door fagocytose werden opgegeten en bepaalde stoffen de hersen-bloedbaan kunnen passeren en zo worden afgevoerd. Maar dat verklaarde niet het opruimen van het merendeel van het afval van de zeer actieve stofwisseling in de hersenen.

‘Glymfatisch’ is een samentrekking van ‘lymfatisch’ en ‘glia’. Gliacellen hebben in het zenuwstelsel meerdere ondersteunende functies van zenuwcellen, waaronder het opruimen van afval. De Deense onderzoeker Maiken Nedergaard en haar collega’s legden dit lymfatische systeem in de hersenen bloot. Ze toonden aan dat hersenvocht in een fijnmazig netwerk wordt rondgepompt en als het ware de hersenen schoonspoelt en de afvalstoffen afvoert naar de bloedbaan. Het wordt vergeleken met een moeras, dat afwatert via beekjes op de rivier. Of met de ‘backwash’ van een zandfilter in een zwembad.

Alzheimer
Onder de afgevoerde stoffen bevinden zich eiwitten die in verband worden gebracht met neurodegeneratieve ziekten, zoals amyloïde β en Tau. De aggregatie daarvan, de ophoping, zou alzheimer veroorzaken, vooral bij ouderen.

Recent slaaponderzoek laat zien dat de verstoring van dit systeem al na één nacht zonder slaap zichtbare sporen achterlaat
Dat het glymfatische systeem een cruciale functie heeft in het gezond houden van de hersenen en dat er een verband is met het ontstaan van neurodegeneratieve ziekten, is al een kleine tien jaar bekend. Ook dat tijdens het slapen die letterlijke hersenspoeling actief is, omdat sommige hersencellen in rust krimpen en er daardoor meer ruimte is voor het spoelmiddel. Recent slaaponderzoek laat zien dat de verstoring van dit systeem al na één nacht zonder slaap zichtbare sporen achterlaat.

Slaaptekort
Zonder nieuwe inzichten te poneren of onderzoeksresultaten te openbaren benadrukt Komaroff, zelf op leeftijd, in zijn artikel hoe funest slaaptekort is. Vooral voor ouderen. Jongeren slapen (als het goed is) rustiger en gelijkmatiger, waardoor ze langer in de non rem-fase van slaap zijn. Tijdens die periode is de activiteit van de hersengolven gering en kan er goed schoongemaakt worden. Ouderen komen ’s nachts minder vaak in die fase van slapen, worden vaker wakker, met als gevolg dat het doorspoelen niet optimaal gaat.

Komaroff suggereert dat slaaptekort, door wat heet circadiaanse ontregeling als gevolg van nachtwerk, en een ongezond dag/nacht ritme, al onder adolescenten onherstelbare schade aanricht. Ook frontotemporale dementie en parkinson, die op jongere leeftijd kunnen voorkomen, zouden weleens mede veroorzaakt kunnen worden door de onvoldoende werking van het glymfatische hersenspoelsysteem. Voor ouderen met slaapproblemen stelt hij slaaptherapieën voor.

Nedergaard ziet in haar artikel uit 2020 verstoringen van de reinigende werking door het glymfatische systeem als een gemeenschappelijke oorzaak van alle vormen van neurodegeneratieve dementie. Al deze kwalen hebben als (mede)oorzaak de aggregatie van eiwitten en het dagelijks verwijderen daarvan is essentieel. Behandelingen die het spoelen kunnen verbeteren, zijn er nog niet. Het enige wat we kunnen doen is goede nachtrust krijgen, schrijft ze als besluit.
Dit artikel afdrukken