Skal eerder te streng dan te laks, RTL moet beter leren bellen

Bijna 1 op de 10 biologische boeren zou zich niet aan de regels houden. Dat, schrijft RTL, "staat in inspectierapporten uit 2017 en 2018 in handen van RTL Nieuws. De boer krijgt vaak een waarschuwing, maar mag - zelfs als de overtreding nog niet is hersteld - zijn producten wel als biologisch blijven verkopen."

Skal, de instantie die in Nederland biologische boeren en verwerkers certificeert, controleert 5.000 bedrijven. Bij bijna duizend daarvan is een 'ernstige of kritieke afwijking' vastgesteld in de anderhalf jaar waarover RTL via een WOB-procedure (de eerste in de geschiedenis van Skal) de rapporten heeft opgevraagd. Dat klinkt niet mals. In totaal lijkt het alsof er in 1 op de 5 bedrijven die biologische grondstoffen maakt of verwerkt iets aan de hand is.

'Geschrokken'
Bij die aantallen komen de voorbeelden van het nieuws hard aan. Varkens zouden als biologisch worden verkocht terwijl ze het niet zijn. Boeren zouden hun varkens uithongeren. Koeienboeren zouden geen strooisel in hun stallen gebruiken en hun dieren aanbinden. Er zouden niet toegestane bestrijdingsmiddelen worden gebruikt en er zou kunstmest worden toegepast.

RTL laat Gertjan Schaafsma, emeritus hoogleraar voedingswetenschappen, aan het woord om de ernst van de zaak te laten beoordelen. Hij zegt "eigenlijk wel een beetje geschrokken te zijn." Professor Schaafsma zegt voorts: “Dit betekent dat er producten op de markt komen die wel het label dragen van biologisch, maar die niet aan de eisen die de EU stelt, voldoen. Wat betreft de volksgezondheid heeft dat geen consequenties, maar wel voor de portemonnee van de consument en het imago van biologische producten dat we graag hoog willen houden."

Alle biologische sectoren wordt door het nieuws en het oordeel van de professor getroffen. Als dat terecht is, is het harde maar rechtvaardige onderzoeksjournalistiek. Als het onterecht is, mag RTL het zich aantrekken. Ook al maken journalisten nieuws, ze hebben zich te houden aan hun beroepsethiek.

Een biologische boer wil, op voorwaarde dat hij anoniem mag blijven, vertellen hoe streng Skal is

Streng en 'pietluttig'
Ik kan er kort over zijn: met een paar telefoontjes kun je achterhalen wat 'ernstige' of 'kritieke afwijkingen' betekenen. Wie die moeite ook maar even neemt, weet dat hij moet opletten met wat hij naar buiten brengt. Skal staat namelijk in de wereld van de biologische landbouw bepaald niet bekend als laks.

Een greep uit mijn telefoontjes en andere reacties van vandaag.

Een biologische boer wil vertellen hoe streng Skal is. Zo streng zelfs dat hij precies om die reden met zijn naam uit de krant wil blijven, want "het kan gedoe opleveren". Boer Anonymus vertelt dat de Skal-controles die worden uitgevoerd door Control Union lijken "op vissen op haring met een héél fijnmazig net, en toch een paar grote gaten. Een teler had kistkaartjes [voor zijn kratten groenten, DV] geprint waarop SKAL in plaats van Skal stond. Onvergeeflijk volgens Control Union, een ernstige overtreding. Maar de betrokken ondernemer had er 10.000 laten drukken en maakte die gewoon op. Volgende controle werd er dus weer een ernstige overtreding geconstateerd. De ondernemer raakte formeel zijn licentie kwijt vanwege het lettertype op zijn kistkaartjes. Uiteindelijk is het gelukkig weer opgelost. Natuurlijk kun je Control Union-medewerkers niets verwijten, ze worden met een wel heel muggenzifterig net op pad gestuurd. Tegenover dit voorbeeld staan voorbeelden van bedrijven die gangbaar naast biologisch telen. Dat mag niet volgens Skal en Control Union. Maar als je een speciale BV maakt voor bio mag het formeel wel. Hoe je in zo’n geval controleert of er nooit een pallet de foute koelcel in gaat, is mij een raadsel."

Er is zo'n zwaar administratief systeem gecreëerd dat heel professionele vaklui die wat minder administratief onderlegd zijn, heel gemakkelijk 'ernstig in overtreding' zijn

Rian Bast van Kwaliteitsbeheer.nl was eerder ook inspecteur die uit naam van Skal inspecties bij biologisch gecertificeerde vervaardigers uitvoerde. Tegenwoordig adviseert hij verwerkende bedrijven bij het voldoen aan de regels van de wet, waaronder die van Skal. Bast hoorde vorig jaar voor het eerst van de WOB-procedure van RTL en sprak toen de hoop uit dat die zou leiden tot wat minder pietluttigheid bij Skal. Bast: "Als je een kleine afwijking hebt op een administratief punt bij een bepaalde leverancier a en die bij de volgende inspectie terugkomt bij leverancier b dan heb je een ernstige overtreding aan je broek, terwijl de biologische aard van het product niet in het geding is. Wie als verwerker of boer een certificaat van een toeleverancier van bijvoorbeeld stro, zaad of graan vergeet op te vragen, uit te printen en in een mapje te stoppen is in overtreding. Dat grenst aan het absurde, want alle gecertificeerde bedrijven in Nederland staan in een online dataysteem, zodat het moment van aankoop van een leverantie eigenlijk automatisch gelinkt is aan het op dat moment actuele certificaat. Niettemin maakt Skal er een groot punt van als je administratie niet conform hun regels op orde is. Er is zo'n zwaar administratief systeem gecreëerd dat heel professionele vaklui die wat minder administratief onderlegd zijn, heel gemakkelijk 'ernstig in overtreding' zijn. Hoogste tijd om daar eens goed naar te kijken en de automatisering op het niveau van 2019 te brengen."

En ja natuurlijk, er zijn ook wat boeven en boefjes. Maar die heb je in iedere sector. Dat is geen enkele reden om te suggereren, zoals RTL deed, dat biologisch allemaal maar belazerderij is en Skal bergen overtredingen door de vingers ziet

Boerin Irene van der Marel stuurde me haar reactie op het RTL-nieuws. Kort samengevat (mede vanuit haar ervaring op een biologisch melkvee- en zuivelverwerkend bedrijf met winkel aan de boerderij): Skal is heel pietluttig in Nederland en gaat met diezelfde pietluttigheid ook buitenlandse producten administratief te lijf, terwijl daar weleens gewoon wat monsters zouden mogen worden genomen omdat er de nodige fraude te verwachten valt. Verrassend is haar inhoudelijke kritiek op Clean Label biologisch. Wie van biologische grondstoffen op een synthetische manier nieuw leven maakt, zoals dat inmiddels grootschalig gebeurt, hoeft dat wettelijk niet te vermelden. Zonder dat je het weet, kun je synthetisch biologisch voedsel kopen en in je mond stoppen. Nee, daar kan de controleur Skal niets aan doen. Het zijn de regels, maar die zijn volgens Van der Marel niet wat consumenten van biologisch verwachten.

Hilarisch varkensvoorbeeld
Skal zelf reageerde vanmorgen met een persbericht. De organisatie legt nog eens rustig uit dat het overtreders een kans geeft om hun leven te beteren. U begrijpt inmiddels dat dat maar goed is ook. En ja natuurlijk, er zijn ook wat boeven en boefjes. Maar die heb je in iedere sector. Dat is geen enkele reden om te suggereren, zoals RTL en de hele Nederlandse pers in navolging van RTL, dat biologisch allemaal maar belazerderij is en Skal bergen overtredingen door de vingers ziet.

Hilarisch blijkt het voorbeeld van het onterecht als biologisch gelabelde varkensvlees dat een van de hoofdrollen speelt in het door RTL gesignaleerde 'schandaal'. Skal: "Het gaat hier om een omschakelende geitenhouder met twee varkens. Tijdens de omschakelperiode naar biologisch heeft de ondernemer één van zijn varkens laten slachten en in de boerderijwinkel als biologisch aangeboden. Als gevolg van deze afwijking is de omschakelperiode van de ondernemer verlengd. Daarnaast heeft Skal bij de ondernemer twee herinspecties uitgevoerd op zijn kosten. Tijdens een van deze herinspecties bleek dat er alsnog een aantal verpakkingen varkensvlees in de diepvries van de boerderijwinkel lagen. Omdat het bedrijf nog in omschakeling was ten tijde van de afwijking, konden wij het bio-certificaat niet afpakken (zoals RTL Nieuws suggereert). Het bedrijf had immers nog geen bio-certificaat om af te pakken." Een kruimelboefje in de dop misschien, maar vooral een voorbeeld van de kwaliteit van het bewijsmateriaal van RTL.

Kans op fraude neemt toe door de sterke groei van biologisch in de retail

Kritische noot Udea
Van biologische groothandel Udea uit Veghel is een flinke kritische noot over Skal te horen. De organisatie zou haar controletaak vrijwel geheel administratief opvatten en niet zien dat de groei van de markt voor biologische producten ook zwakke broeders en fraudeurs aantrekt. Administratieve controles en sancties op gebrekkige naleving door nieuwe biologische boeren voldoen dan niet meer; er is behoefte aan meer monsternames om producten fysiek te kunnen controleren.

Dat noteert Udea als volgt: "Wij nemen bij nieuwe leveranciers altijd monsters van producten en testen op residuen. Door samen gericht te monitoren vinden we eventuele zwakke broeders en die weren we tijdelijk uit ons bestand. De gegevens worden ook beschikbaar gesteld aan de controle-instanties en op basis van hun conclusies bekijken we de bedrijven eventueel opnieuw. We zouden graag zien dat alle marktpartijen die biologisch willen verkopen deze houding hebben. Helaas kiezen veel partijen voor de zoektocht naar de bodemprijs. Zo lang de leverancier de laagste prijs levert worden er geen vragen gesteld. Dat moet de NVWA dan oplossen, want de inkoper kan hier niks aan doen. Natuurlijk gaat er procedureel wel eens iets fout in de biologische sector en het is goed dat daarop wordt gecontroleerd, dit is echter nog geen fraude. We zien wel dat de kans op fraude aan het toenemen is door de sterke groei in de retail. Dezelfde inkopers nemen ook hier niet de verantwoordelijkheid, ze willen een lage prijs en Skal moet maar zorgen dat het klopt." Skal mag wat pro-actiever zijn van Udea en signaleren waar knelpunten ontstaan.

En wat deed nou Gertjan Schaafsma in het nieuwsbericht van RTL? Schaafsma is een buitengewoon aardige, benaderbare en open denkende academicus op het gebied van gezondheid en voeding, maar beslist geen autoriteit met kennis van controle en certificatie. De conclusie is simpel: RTL kan niet bellen en Schaafsma had zich niet door de zender moeten laten bellen.

-----
Update, 20:05 uur: Een olifant in de kamer
Het ministerie van LNV voor wie Skal de controles doet (biologisch is immers geen keurmerk, maar een wettelijke set normen) reageert als volgt op het tumult: "Consumenten hebben recht op biologische producten die voldoen aan onze Europese standaarden. Daar waar er problemen zijn, moeten die worden opgelost. Het is goed dat Skal kijkt naar de zwaarte van de sancties en de hersteltermijnen voor ondernemers die herhaaldelijk de fout ingaan en te lang dralen met het verbeteren van de situatie op hun bedrijf. Het ministerie van LNV heeft Skal vorig jaar laten evalueren; een van de aanbevelingen was dat de sanctiemogelijkheden beter moeten worden benut. Skal pakt dit op." Daar staat met zoveel woorden: Skal moet soms maar eerder de rode kaart pakken. Daarover schrijft ook Skals Manager Toezicht en Ontwikkeling Lenie Klein Holkenborg: de organisatie is aan het overwegen nog strenger te worden, als dat maatschappelijk kennelijk gewenst is.

Maar Udea, Bast en de boer die ik sprak, wijzen op een olifant in de kamer. Skal is streng zat, waar het aan schort is monstername om fysiek te kunnen controleren of de nieuwe toetreders zich een beetje aan de regels houden en vooral of import uit verre landen wel aan de verwachtingen voldoet. Ook daar zitten immers mogelijk de nodige gelukszoekende aanbieders tussen nu de markt voor biologisch volwassen geworden is en marktaandelen tussen de 5 en 10% begint te scoren in de Europese retail.

Op de site van Skal vond ik dit bericht van maart jongstleden. Daaruit blijkt dat Control Union dat ook internationaal controles voor biologische producten doet, die niet meer mag doen voor Kazachstan, Moldavië, Rusland, Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten. Dat is het gevolg van "onderzoek verricht naar vermoedens van onregelmatigheden ten aanzien van verschillende partijen producten" uit die landen. "CUC heeft de verschillende verzoeken om inlichtingen van de Commissie niet tijdig en afdoende beantwoord. Daarnaast heeft CUC de traceerbaarheid en de biologische status van die producten niet kunnen aantonen. Bovendien heeft CUC een controlecertificaat afgegeven voor producten die eerder door de bevoegde autoriteiten van een lidstaat waren gedeclassificeerd tot gangbaar wegens de aanwezigheid van residuen van bestrijdingsmiddelen." Ook Skal zelf weet dus dat daar een zwakke plek zit.

Als er al openbare discussie nodig is, dan moet-ie daar over gaan, maar niet over het feit dat Skal zulke strenge administratieve eisen stelt dat 20% van de certificaathouders op het strafbankje zit. Streng zijn ze en dat zijn ze juist om biologisch te vrijwaren van wantrouwen. Door dit 'nieuws' van RTL moet streng van de minister nog strenger worden en blijft de kans en behoefte die Udea signaleert onbenut. Hoe mal zit de knoop tussen nieuwsmakers en politiek in elkaar? In deze case zie je die in volle actie ontstaan.

Update, 8 mei, 22:00 uur: Skal laat weten (voorlopig) niet strenger te zullen gaan optreden, maar transparanter te willen worden om consumenten beter te laten begrijpen hoe de organisatie controleert en handhaaft. Skal betreurt de schade die het 'merk' biologisch is aangedaan en hoopt dat die zich zal herstellen.

Update, 9 mei, 19:50 uur: vandaag reageerde RTL op Foodlog naar aanleiding van bovenstaande tekst; we vroegen Skal om een reactie.