“We kunnen de toekomst van onze voedselvoorziening alleen veilig stellen als we overstappen op kringlooplandbouw. Boeren en tuinders zitten ook – als het ware – gevangen in het huidige productiesysteem dat niet toekomstbestendig is”, aldus Carola Schouten in haar landbouwvisie die ze op zaterdag 8 september in Delfgauw presenteerde. In een interview met Trouw zegt ze richting te willen geven aan de koers die boeren en tuinders moeten varen.

Cherry picking
Het afgelopen jaar is een aantal adviezen uitgebracht die de visie van Schouten hebben geïnspireerd. Herkenbaar is een aantal elementen uit de Transitie-agenda Biomassa en voedsel. Daarin werd uitgebreid ingegaan op de wenselijkheid van voer-mest kringlopen.

Ook zijn in de visie van Schouten elementen terug te vinden van de visie die NZO en LTO dit voorjaar uitbrachten over grondgebondenheid.

Als je als minister genoeg adviezen krijgt, kies je datgene wat je het beste uitkomt
Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) bracht begin deze zomer het rapport Naar een wenkend perspectief voor de landbouw uit. Daarin wordt de spanning tussen de landbouwontwikkelingen en het klimaatbeleid neergezet. Het lijkt wat minder duidelijk in de lijn van de minister te hebben gepast. Hetzelfde geldt voor het rapport ‘Duurzaam en gezond’ van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) van dit voorjaar. Cherry-picking heet dat. Als je als minister genoeg adviezen krijgt, kies je datgene wat je het beste uitkomt.

Onduidelijkheid
De visie van Schouten benadrukt de toenemende schaarste aan grondstoffen. Niemand kan uiteraard bezwaar hebben tegen een zorgvuldiger gebruik daarvan. Bij de huidige lage prijzen voelen we die schaarste nog onvoldoende. Vanwege in de toekomst te verwachten prijsfluctuaties is het echter verstandig om daar als ondernemer nu alvast op in te spelen. In haar visie zegt Schouten dat gebruik van kunstmest eindig is vanwege de schaarste aan fossiele brandstoffen die nodig zijn om kunstmest te maken. In het interview met Trouw zegt ze echter dat een verbod op het gebruik van kunstmest haar duidelijk te ver gaat. Ze refereert aan mogelijke wetgeving, maar op het moment dat het volgende Nitraatactieplan aan de orde komt, zullen de financiële consequenties van een mogelijk kunstmestverbod de plannen doen verbleken.

Dit voorbeeld is karakteristiek voor de visie van Schouten. Door gebrek aan concrete maatregelen en keuzen is onduidelijk hoe haar visie handen en voeten zal krijgen.

In eigen varkensvlees snijden
Die onduidelijkheid wringt des te meer rond de veehouderij. “Vee wordt in de eerste plaats gevoerd met gras, voedergewassen of gewasresten van het eigen bedrijf of uit de directe omgeving, en resten uit de voedingsindustrie”, schrijft de minister. Wat dit betekent voor de intensieve veehouderij blijft vaag. De €200 miljoen uit het regeerakkoord voor een krimp van die sector is een druppel op een gloeiende plaat. Eigenlijk zou op basis van deze visie een heroverweging van die gelden moeten plaatsvinden om tot een meer verantwoorde besteding van middelen te komen.

Op welk niveau wil je kringlopen sluiten?
Het sluiten van kringlopen brengt een aantal dilemma’s met zich mee? Op welk niveau wil je dat doen? Het maakt bijvoorbeeld een groot verschil voor landbouw, handel en distributie of je een kringloop ontwerpt die - zoals nu in het geval van varkens en zuivel - van Brazilië via Europa naar China loopt, of een kringloop nastreeft die zoveel mogelijk Europees is.

“Maak de kringloop zo klein als mogelijk en zo groot als nodig” stond in de Transitie-agenda biomassa en voedsel en nu ook in de visie van Schouten. Maar met de enorme import van soja uit Latijns-Amerika en de VS zit daar een kernprobleem. We halen daar zoveel nutriënten vandaan dat het illusoir wordt om daar op korte termijn verandering in te brengen; het is dan ook verleidelijk om onder het mom van kringloopdenken dicht bij de oude situatie te blijven. In het Regeerakkoord worden geen maatregelen genoemd om de kringloop lokaler en daarmee natuurlijker te maken. Daar komt nog bij dat met de recente toezegging van Juncker aan Trump nog meer Amerikaanse soja naar West-Europa komt. Importheffingen op soja zijn in WTO verband lastig te realiseren. Als Nederland een rem zet op het gebruik van soja, snijdt ons land zich flink in eigen varkensvlees. Als ons land de afbouw van de varkenshouderij faseert door de import van soja af te bouwen, gaat het in tegen hoger beleid.

Er zal heel wat moeten gebeuren om de consument te stimuleren om voor een gezond en duurzaam product meer te gaan betalen
’Export past niet bij kringloop’
De consument moet – volgens het interview in Trouw – meer gaan betalen voor het voedsel. Net zoals het regeerakkoord zegt, vindt ook Schouten dat boeren extra beloond worden voor extra inspanningen voor maatschappelijke diensten. Maar ook hier is niet duidelijk hoe dit gerealiseerd gaat worden. Bij de beantwoording van Tweede Kamer-vragen over het GLB eind augustus was Schouten daar duidelijker over: “Boeren kunnen tot op zekere hoogte zelf hun veerkracht en hun positie op de markt verbeteren door ervoor te kiezen om een onderscheidend product te produceren, het aanbod meer te differentiëren, te produceren in een kortere keten of zich in te dekken tegen bepaalde risico’s.”
Er zal heel wat moeten gebeuren om de consument te stimuleren om voor een gezond en duurzaam product meer te gaan betalen.

Supermarktenkoepel CBL: wij voeren in de praktijk al uit waar de minister naar toe wil
In de bijeenkomst in Delfgauw pleitte de minister voor eerlijke prijzen voor boeren. “Eerlijke prijzen bestaan niet”, reageert Marc Jansen van het CBL. “En als de minister vraagt wat supermarkten kunnen doen om daar wat aan te doen?”, vraag ik hem. “Daar ga ik niet over en de minister ook niet”, antwoordt Jansen. We leven immers in een vrije markt. Jansen: “Boeren moeten hun inkomen uit de markt halen. Wij kunnen wel vinden dat voedsel duurder moet worden, maar voor veel mensen zit er met de komende BTW-verhoging weinig rek meer in hun huishoudbudget”. Hij vraagt zich af wat het begrip kringlooplandbouw betekent voor een land dat in een heel internationale context opereert en 80% van zijn agrarische productie exporteert: “Met het toenemend voedselnationalisme (‘local for local’) in Europa zal Nederland haar producten steeds verder weg moeten exporteren. Dat past niet in de filosofie van kringlooplandbouw.” Om Jansen nog aan te vullen: om zoveel export te kunnen bolwerken importeren we grondstoffen van elders. Met andere woorden: we zijn op dit moment het tegengestelde van een kringloopland.

Jansen wijst er nog op dat veel supermarkten al bezig zijn om met groepen boeren en tuinders hechtere relaties en langer lopende contracten te ontwikkelen. En volgens hem zijn die boeren en tuinders daar zeer tevreden over: “Wij voeren in de praktijk al uit waar de minister naar toe wil”.

GLB
De visie van de minister besteedt veel aandacht aan waterkwaliteit en bodemvraagstukken. Maar in haar stellingname over het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) verzet Schouten zich tegen het stellen van voorwaarden omtrent bodem en waterkwaliteit in ruil voor inkomenssteun. Zij geeft de voorkeur aan een vrijwillige benadering en wil boeren kunnen belonen voor maatschappelijke diensten. Bij een recent overleg met de Tweede Kamer lieten de grootste regeringsfracties al weten dat er in Europa een ‘level playing field’ moet zijn. Dat betekent dat de minister nu al weet dat ze weinig ruimte van de Tweede Kamer en haar coalitiegenoten zal krijgen om strengere voorwaarden te stellen dan andere landen in Europa. Schoutens woorden in Trouw dat de GLB-gelden grotendeels gebruikt moeten worden om kringlooplandbouw te realiseren, maken daardoor weinig kans. Tjeerd de Groot van D66 wil volgens Foodlog al dat al het GLB-geld voor kringlooplandbouw ingezet moet worden. Gelet op de GLB-voorstellen die nu op tafel liggen, maakt dat voorstel weinig kans van slagen.

Met de visie van de minister kun je het moeilijk oneens zijn. Er staan echter zoveel zaken niet in, dat het de vraag is wat het effect van deze visie zal zijn
Effect niet in te schatten
Veel organisaties – vooral uit de landbouwhoek – reageerden zaterdag positief op de gepresenteerde visie. LTO heeft de visie omarmd en wil samen met de minister tot een uitvoeringsprogramma komen. Ook vanuit de kring van ecologen waren op twitter positieve reacties op de visie te horen. Zij zijn blij met de uitspraak van de minister dat de landbouw geen verdere schade mag toebrengen aan biodiversiteit. “Omdat boerenland het leefgebied vormt van een groot aantal dier- en plantensoorten moet bescherming van die soorten net zo vanzelfsprekend zijn als de voedselproductie die op deze gronden plaatsvindt”, aldus Hank Barteling, directeur van Landschappen NL. Zowel Natuur en Milieu als Natuurmonumenten zijn sceptischer. De Transitiecoalitie Voedsel vindt ‘de visie een goede stap maar brengt nog niet de structurele veranderingen die de minister zelf zo krachtig bepleit’.

Met de visie van de minister kun je het moeilijk oneens zijn. Er blijven echter randvoorwaarden en hete hangijzers onbenoemd, dat het de vraag is wat het effect van deze visie zal zijn. Daar komt nog eens bij dat niet helder is hoeveel geld vrijgemaakt zal worden om deze visie te realiseren.

Gerda Verburg toonde meer lef. In de visie van minister Schouten ontbreken tussendoelstellingen
Verburg had meer lef
Ik kom in de verleiding om een vergelijking te maken met de visie van minister Gerda Verburg over de toekomst van de veehouderij uit 2007. Daarin stonden ook prachtige zinnen: “Regionale alternatieven voor soja worden gestimuleerd om de ontwikkeling van grotendeels gesloten systemen (waaronder de voer-mest-kringloop) op Europees niveau te bevorderen.” En als droom voor 2022: “Voer-mest-kringlopen zijn grotendeels gesloten op bedrijfs-nationaal of Noordwest-Europees niveau”. In die brief waren ook ambities voor de eerste 4 jaar geformuleerd in de vorm van tussendoelen: “In 2011 zullen de milieuverliezen in de vorm van broeikasgassen, ammoniak, fijn stof en geur stevig zijn teruggebracht en moet er een duidelijk tijdpad zijn richting minimalisering van de milieuverliezen”.

Met het formuleren van die tussendoelstellingen, toonde Gerda Verburg meer lef. In de visie van minister Schouten ontbreken tussendoelstellingen. Er ligt dan ook een mooie taak voor de Tweede Kamer om de minister te prikkelen om tussendoelstellingen te formuleren.

Ook bepleitte Gerda Verburg in haar visie en later in de nota Duurzaam Voedsel de noodzaak om het consumentengedrag te beïnvloeden: “Enerzijds zal ik stimuleren dat toeleveranciers, producenten en supermarkten duurzaam geproduceerde producten ontwikkelen en in de markt zetten. Anderzijds wil ik de consumentenvraag naar dergelijke producten stimuleren”.

In het interview in Trouw gaat Schouten de discussie over een eventuele vleesheffing uit de weg. Hetzelfde geldt voor de discussie over de inkrimping van de veestapel. “Als minister zal ik ook niet zeggen dat mensen maar één keer in de week vlees mogen eten. Maar als mensen meer plantaardig gaan eten, vind ik dat heel goed”. In een reactie op het RLi-rapport wijst ze de vleesheffing af.

Wees niet te zuur, kreeg ik te horen. Laten we het beschouwen als een nieuw begin, is de teneur
Kortom: een visie met duidelijke uitspraken zoals Schouten presenteert, is geen garantie dat die visie gaat werken en navolging krijgt. Zoals minister Verburg destijds mooie sier kon maken met een visie en Tweede Kamerleden onder de indruk waren, zo zal ook de Tweede Kamer nu weer vol lof zijn over deze landbouwvisie. De praktijk is weerbarstig, zoals ook bleek na de wat scherper omkaderde visie Verburg.

Resultante van de huidige politieke verhoudingen
Na afloop van de bijeenkomst krijg ik van aanwezigen vanuit zowel de landbouw- als de natuurhoek het verzoek om niet te ‘zuur’ te zijn in mijn analyse van de Visie Schouten. “Laten we het beschouwen als een nieuw begin” is de teneur. Schouten zoekt nieuwe verbindingen tussen landbouw en natuur. Er is weer energie om samen aan de slag te gaan. Natuurlijk realiseer ik me dat de visie de resultante is van de huidige politieke verhoudingen en ‘links’ en ‘rechts’ Carola Schouten het voordeel van de twijfel gunnen. Haar enthousiasme werkt blijkbaar aanstekelijk.
Dit artikel afdrukken