Dit nieuws begint met een telefoontje van Etienne Buijs, woordvoerder van het ministerie van EZ. Volgens hem had Foodlog een foutje gemaakt bij onze berichtgeving over de ruzie die is ontstaan tussen de leveranciers van schoolfruit en de Nederlandse overheid. We schreven dat de overheid een administratieve fout had gemaakt. Volgens Buijs hadden de schoolfruitleveranciers een fout gemaakt en moesten ze daarom hun EU-subsidies terugbetalen.
Als ze daardoor financieel in de problemen komen, is dat kennelijk een geval van ‘eigen schuld dikke bult’.

Overheid houdt informatie onder de pet
Kort daarna ging de telefoon opnieuw. Peter de Boer van schoolfruit.nu belde en kwam met zijn kant van het verhaal. Ik sprak met De Boer, zijn zakelijke partner Jasper van Roon van schoolfruit.nu en Casper van der Put van Kids en Fruit. Uit enkele ordners vol heel precies bijgehouden administratie rijst een pijnlijk feit op. De overheid blijkt de schoolfruitbezorgers in minutieus beschreven circulaires en protocollen een administratieve manier van werken te hebben opgelegd die niet strookt met wat de EU heeft bedoeld. Tevens blijkt de overheid sinds januari 2012 te hebben geweten dat het ontwikkelde protocol niet strookte met de Europese regels. Foodlog beschikt over officiële notulen waarin de verantwoordelijke ambtenaar toegeeft dat de gedupeerde schoolfruitleveranciers niet zijn geïnformeerd over de consequenties daarvan voor de protocollen. In gewoon Nederlands: de betreffende ambtenaar wist dat de schoolfruitleveranciers bij een controle vanuit Europa nat zouden gaan, maar verzweeg dit.
Niettemin gooit Sharon Dijksma, de eindverantwoordelijke staatssecretaris voor dit laakbaar ambtelijk rommelen, afgelopen week de deur naar de heren dicht. Eerst met een persoonlijke brief en afgelopen woensdag met een Kamerbrief. Het ministerie vindt dat de schoolfruitmannen beter op de regeling van de EU hadden moeten letten. De wet stelt immers dat degene die gebruik maakt van subsidies, zelf verantwoordelijk blijft voor het voldoen aan de voorwaarden om die uitgekeerd te krijgen.

Nederland wilde het commercieel
Schoolfruit is een alom toegejuichte manier om kinderen van jongs af aan gezonder te leren eten. In Nederland heeft het een bijzondere geschiedenis. Terwijl een proef met het toen nog ‘schoolgruiten’ geheten project slaagde (17,8% van de kinderen ging meer fruit eten), werd het project gestaakt. De overheid had er geen geld voor over. Toen er Europese subsidies voor kwamen, wilde Nederland die kunnen uitvragen om ook goede sier te maken met schoolfruit. Dat gebeurde met een twist. De Europese regeling vraagt 50% co-financiering. Nederland krijgt jaarlijks €2,9 miljoen. Een nationale overheid moet evenveel bijleggen om dat bedrag te kunnen incasseren. Om Haagse redenen koos onze overheid ervoor het anders te doen dan andere Europese overheden. Den Haag legt er geen geld bij. Dat moeten ondernemers doen die er dan een schoolfruithandel mee op kunnen starten. Hoewel het grenst aan staatssteun voor startende bedrijven, kan dat binnen de regels. De benaderde schoolfruitondernemers hadden hun twijfels, maar volgens het destijds nog bestaande Productschap Tuinbouw, dat de regeling voor het ministerie van EZ in elkaar zette, kon het wel. Sterker nog, er werden heel precieze protocollen gemaakt over de vereiste werkwijze om met zekerheid de subsidie te kunnen innen. Samen met jaarlijkse circulaires en de Nationale Strategie Schoolfruit vormen de protocollen de volledig gereglementeerde onderbouwing voor het meedoen aan de regeling.

Overheid blijkt onbetrouwbaar
Van der Put, Van Roon en De Boer vertellen me dat ze er vanuit gaan dat de overheid wist waar ze het over had. De overheid maakt de regels immers. Ze ondernamen in vol vertrouwen hun ideële missie. En daar ging het mis. In de officiële notulen van een vergadering die op 18 juni jl. plaatsvond geeft de betrokken ambtenaar – die na de afschaffing van het Productschap Tuinbouw inmiddels bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO, een onderdeel van het ministerie van EZ) werkt – haar fout toe en valt te lezen dat er “een politiek besluit” is genomen om de ‘uiterst betreurenswaardige gang van zaken’ toch ten nadele van mijn gesprekspartners en nog twee schoolfruitleveranciers te laten uitvallen. De RVO, zo zeggen de notulen, “heeft dit besluit van de staatssecretaris uit te voeren.” Dat dit pijnlijk is voor de RVO blijkt uit de slotregels van de notulen: “Bij de afsluiting wordt nogmaals aangegeven […] dat RVO.nl zich bewust is dat de situatie erg nadelig is voor de leveranciers met grote gevolgen voor de bedrijven en betreurenswaardig dat de steunbetalingen zo moeten verlopen.”

schfruit_op
schoolfruit in gelukkiger tijden

In ons gesprek zegt Casper van der Put van Kids en Fruit: “het enige dat ik mezelf kan verwijten, is dat ik de overheid heb vertrouwd.” Dat zegt hij omdat de RVO hem niet alleen informatie over de ongeldigheid van de protocollen en circulaires van de overheid onthouden heeft, maar bovendien heeft gevraagd 30.000 kinderen – inclusief die op het logistiek dure Ameland – extra voor zijn rekening te willen nemen. Een en ander, zoals nu blijkt, terwijl de ambtenaar in kwestie allang wist dat hij naar zijn Europese subsidies zou kunnen fluiten. Kids en Fruit gaat flink het schip in en zit nog met forse doorlopende organisatiekosten.
Schoolfruit.nu heeft inmiddels zijn personeel al moeten ontslaan. Dat is een berg persoonlijke ellende voor de 6 mensen bij schoolfruit.nu zelf, en - schatten Van Roon en De Boer - zo'n 200 mensen indirect bij partnerbedrijven. Waarom EZ dat op zijn geweten neemt, schreef Etienne Buijs van EZ ons al: “De Europese Commissie eist dat een lidstaat onrechtmatig uitgekeerde bedragen (de 50% cofinanciering) terugvordert, anders volgt er een boete en moet er alsnog op last van de commissie teruggevorderd worden. Wij hebben dan dus helaas geen ruimte om anders te handelen of om hiervan af te wijken als dit het geval is.”

Offeren
Op het ministerie is er ‘politiek' voor gekozen mensen te offeren die alle reden hadden om te vertrouwen in de overheid. De spelregels voor de uitvoering van de EU regeling voor schoolfruit werden immers heel specifiek door de overheid bepaald en opgelegd. Verkeerd, zoals nu blijkt. Die fout wordt toegedekt. Waarom de overheid zich daartoe laat verleiden, laat zich alleen maar raden. Het is niet leuk te worden beboet voor malversaties met schoolfruitgeld. Nog vervelender is een busje Europese ambtenaren dat in Den Haag komt kijken of er wellicht nog meer van dit soort gevallen bestaat.

Hoe het technisch zat
Jasper van Roon vertelt me dat de NVWA op 5 juli 2013 een gecertificeerd rapport over het schooljaar 2010/2011 uitbracht in het kader van de Europese controle-eisen. Het is gebaseerd op een onderzoek dat 5 weken duurde en werd uitgevoerd bij schoolfruit.nu én leveranciers. Ik heb een kopie van het rapport in mijn bezit. Het laat zien dat de NVWA de werkwijze, boekhouding en administratie akkoord acht. "Sindsdien is er nagenoeg niets veranderd aan onze administratie en manier van werken", zegt Van Roon.
Ondanks de minutieuze protocollen en circulaires waarin - inmiddels - het ministerie van EZ de Europese schoolfruitverordening 488/2009 en 1234/2007 vertaalde, verzuimde het te melden dat volgens artikel 10, lid 4 leveranciers betaald moesten zijn vóór het indienen van een steunaanvraag (de subsidie dus). Omdat dit jaar de ADR (Audit Dienst Rijk) ook mee ging kijken vanwege het opheffen van de Productschappen kwam dit artikel als een probleem aan het licht. Toen zaten niet alleen de al tijden benauwde ambtenaar maar ook het ministerie ermee. Het euvel – wel degelijk een administratieve fout van de zijde van de overheid - werd gemeld aan Brussel. Die maakte duidelijk: de steun wordt zo niet langer uitgekeerd en eerder uitgekeerde subsidies moeten worden teruggevorderd. Zoniet, dan moet Nederland de subsidies terugbetalen aan de EU én een boete betalen.

Een onbehoorlijke overheid
Ik sprak over dit geval ook met Roland Heringa. Hij is accountant en werkt als adviseur voor schoolfruit.nu. Hij heeft een lange staat van dienst en stelde alweer lang geleden een protocol, inclusief controle-protocol, op binnen de gemeente Amsterdam voor de zogenaamde Melkert-banen. De toenmalige Rijksaccountantsdienst was er zeer tevreden over en stelde het als voorbeeld voor hoe het moet.
Heringa is kort en helder over deze zaak. “Als een overheid zich zo precies met de uitvoeringsregels heeft bemoeid, is het lastig vol te houden dat de subsidiekrijger verantwoordelijk is. Mij lijkt dat het Rijk in dit geval hetzelfde soort verantwoordelijkheid heeft als een bestuurder van willekeurig welke rechtspersoon. Wie onbehoorlijk bestuurt, is verantwoordelijk en dient navenant te worden bestraft.”

'Politiek': het tactische motief
Casper van der Put krijgt dus bestuursrechtelijk nog meer gelijk van Heringa dan je moreel al aanvoelt. Waarschijnlijk zullen enkele ondernemers door dit handelen van de overheid failleren en hun werknemers - en die van partnerbedrijven - werkeloos raken. In dat geval zullen ze hun bestuursrechtelijke gelijk niet meer kunnen halen als het gaat zoals de ministeriële politiek heeft besloten. Een faillissement, maar ook een te lange en ongelijke strijd snijdt hun gang naar de rechter af. Vermoedelijk is dat het belangrijkste tactische motief achter het 'politieke' besluit.

Bodemprocedure
Toch laten mijn gesprekspartners de zaak er niet bij zitten. Het voelt verkeerd en kan niet, vinden de schoollfruitleveranciers. Daarom hebben zij het ministerie inmiddels aansprakelijk gesteld voor de hierboven geschetste manier van handelen. Een bodemprocedure is in voorbereiding voor de schadevergoeding van vele miljoenen.

Fotocredits: Apples & pears, uitsnede, McBeth