5 min
Niemand weet hoeveel milieubelasting de aarde precies kan hebben, maar een ecologische crisis van ongekende proporties ligt voortdurend op de loer, zeggen Stijn van Gils en Louise Vet. Ze pleiten voor radicale veranderingen in de maatschappij. Zo’n ‘geëcologiseerde samenleving’ is volgens hen niet alleen goed voor de aarde, maar geeft ook een nieuw economisch perspectief.
Rustig klotst het water tegen de zandige oever. Avondzonlicht weerkaatst zacht op de drijvende waterplanten. Het lijkt een zorgeloos beeld, maar schijn bedriegt. Ondiepe plassen kunnen binnen één seizoen omslaan van een staat waarin waterplanten en vissen het gezicht bepalen, naar een groene, giftige algensoep. Het gebeurde in kleine meertjes als Zwemlust in Nieuwersluis en in grote meren als het Veluwemeer. Steeds opnieuw was het een plotselinge omslag.
De wereld verandert
Zo’n abrupte dynamiek lijkt haast een regel bij crises. Stevige economische recessies, maar ook migraine en depressies: onderhuidse signalen zijn er vaak wel, maar de crisis zelf is er doorgaans van het ene op het andere moment. De voorbeelden van net laten zich zelfs vatten in dezelfde wiskundige modellen van ‘kritische transities’.
Er zijn signalen dat ook de aarde aan de vooravond van een crisis staat. Door menselijke activiteiten, zoals vervuiling, uitstoot van broeikasgassen en grootschalige boskap, is de wereld aan het veranderen. Sommige veranderingen zijn voor onszelf schijnbaar zonder consequenties, zoals de afname van het aantal vlinders in Nederland of het bijna verdwijnen van de Sumatraanse tijger. Andere veranderingen, zoals langere periodes van droogte en bodemerosie, brengen ons wel degelijk in de problemen. Zo heeft continue overexploitatie ertoe geleid dat grote gebieden in Afrika en China nagenoeg onvruchtbaar zijn geworden.
Onze beschadiging van het milieu leidt daarnaast tot wereldwijde conflicten. Zo publiceerden onderzoekers dit voorjaar in het wetenschappelijke tijdschrift PNAS bewijs dat het conflict in Syrië verband houdt met de aanhoudende droogte daar. Niettemin is het betrekkelijk eenvoudig dergelijke problemen te bagatelliseren. Hoezo problemen door droogte? Dankzij intensivering van het landgebruik neemt de wereldwijde landbouwoogst netto nog steeds toe. En het conflict in Syrië? Daar liggen ook andere oorzaken aan ten grondslag. Dus wat is het probleem? De aarde staat toch al duizenden jaren onder druk, wat maakt dat beetje extra druk nog uit?
Afgrond
Kernprobleem is dat de menselijke druk op een gegeven moment echt te groot kan worden, waardoor het systeem aarde radicaal kan omslaan. In meren, toch betrekkelijk eenvoudige systemen in vergelijking met een planeet als de aarde, is zo’n plotselinge omslag het gevolg van een kettingreactie. Een toename van fosfaat leidt tot een toename van algen; dat leidt tot afname van licht op de waterbodem, waardoor waterplanten niet meer kunnen groeien en roofvissen (zoals snoeken) niet meer kunnen paaien. De hoeveelheid prooivis (zoals brasem) neemt daardoor juist toe. De extra brasems eten op hun beurt meer watervlooien, die daardoor minder algen kunnen eten, wat weer tot een verdere toename van het aantal algen leidt. Uiteindelijk blijft er niets anders over dan een groene algensoep. Ironisch genoeg is fosfaat op zichzelf niet het probleem: een beetje meer ervan is juist goed voor waterplanten, maar een bepaalde kritieke hoeveelheid resulteert in een radicaal andere plas water.
Wanneer dat het geval is? Wij hebben werkelijk geen idee. Vooralsnog is het überhaupt onmogelijk om accuraat te voorspellen wanneer een meer in een ander stadium terechtkomt, laat staan dat we iets over een omslag van het systeem aarde kunnen zeggen. Op wereldschaal spelen immers zo veel meer aan elkaar gelinkte processen dat elke voorspelling een soort gok is. Maar, het feit dat we niet weten waar de rand precies is, betekent natuurlijk niet dat we de aarde nog maar een extra zetje moeten geven. Willen we veilig aan de goede kant van de afgrond blijven, dan moet de milieudruk drastisch naar beneden.
Pseudo-innovatie
Daar komt nog bij dat onze welvaart en groei vooral het resultaat zijn van quasi-technologische ontwikkelingen. In werkelijkheid leunen ze namelijk vooral op fossiele brandstoffen die uiteindelijk opraken of ze leiden tot productieverlies op de lange termijn. Zo is de landbouw sterk afhankelijk van het gebruik van kunstmest en dat leidt op de lange termijn juist tot een afname van de natuurlijke bodemvruchtbaarheid.
Ook kost landbouwgebruik – zoals het maken van kunstmest – veel energie; er zijn berekeningen die laten zien dat voor de productie van één calorie aan graan zo’n tien calorieën aan energie nodig zijn. Vrijwel al die energie komt in onze huidige economie uit fossiele brandstoffen. Hernieuwbare bronnen leveren in Nederland nog geen 6 procent van de totale energieconsumptie. En het percentage dat hernieuwbaar is, komt voor zo’n 70 procent ook nog eens voort uit het opbranden van biomassa. Dat is niet alleen inefficiënt (planten zijn inefficiënt in het opslaan van energie), maar ook gevaarlijk voor voedselproductie en natuur (indirect leidt biomassaproductie tot een afname van landbouwareaal en natuur).
Geëcologiseerde samenleving met 3 pijlers
Wat ons betreft wordt het tijd voor een toekomst met innovaties die de milieudruk werkelijk drastisch verminderen. Geforceerde armoede door een lagere consumptie of verplichte anticonceptie om de overbevolking tegen te gaan, zijn daarin compleet overbodig. Wij pleiten voor een geëcologiseerde samenleving; een positief alternatief waarin drie pijlers centraal staan.
De zon als energiebron
Ten eerste moeten we volledig inzetten op zonne-energie. De zon (ook wind is een resultaat van zon) biedt namelijk potentieel voldoende energie om duizenden miljarden mensen te voorzien. Technologische ontwikkelingen gaan op dit moment razendsnel en moeten volledig de kans krijgen om verder geïmplementeerd te worden. Dat kan door een (mondiale) realistische belasting op CO2 en de milieuschade in te voeren. Het stelsel moet zo worden ingericht dat ontwikkelingslanden profiteren van hun lage CO2-gebruik.
Geen afval
Ten tweede mag afval niet bestaan. Daarvoor moet bij het ontwerp van een product al gekeken worden hoe de materialen straks weer volledig en hoogwaardig kunnen worden hergebruikt. Door de natuur (biologische cyclus) of voor nieuwe producten (technische cyclus). Dat kan door belasting op arbeid te vervangen door belasting op grondstoffen. Het wordt daarmee voor bedrijven automatisch aantrekkelijker om te investeren in circulaire processen.
Aanvullend kunnen producten als een service met abonnement worden aangeboden. Je koopt dan geen lamp of een scheerapparaat, maar licht en een geschoren huid waarvoor je periodiek betaalt. Leveranciers hebben er dan geen belang meer bij dat een product een beperkte looptijd heeft en de consument heeft een product dat altijd werkt.
Diversiteit
Ten derde moeten we denken in diversiteit. Vaak zijn de gevolgen van een bepaalde optie nog niet te overzien. Als we tegelijkertijd investeren in verschillende strategieën, zit er altijd wel een goede oplossing tussen. Een ander mooi voorbeeld van profijt door diversiteit is mengteelt. Door verschillende gewassen tegelijkertijd met elkaar te laten groeien, kan de oogst fors toenemen. Hetzelfde geldt voor diversiteit in gewasvariëteiten. Daardoor kan op elke plek een aan de lokale omstandigheden aangepast gewas groeien.
Hoopgevende toekomst
Gemakkelijk zal die transitie echt niet worden, maar hoopgevend en economisch aantrekkelijk is ze wel. Volgens het toonaangevende adviesbureau McKinsey biedt de ontwikkeling naar een circulaire economie voor Europa 340-630 miljard dollar per jaar aan potentiële verdiensten. Dat lijkt ons een aantrekkelijker scenario dan wachten tot we de grenzen van de aarde compleet bereikt hebben.
Deze tekst is een voorpublicatie van het komende nummer van Foodlogpartner VORK dat later deze week verschijnt. De tekst vormt een tweeluik met een artikel van Ralf Bodelier dat we morgen publiceren. De rest van Vork verschijnt alleen in print. De inhoud van de achtste editie is hier te vinden.
Louise Vet is directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en hoogleraar aan Wageningen University. Stijn van Gils is promovendus bij het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en columnist bij Resource, magazine van Wageningen UR.
Fotocredits: 'Sylt 07/2012', PROAxel Schwenke
Dit artikel afdrukken
De wereld verandert
Zo’n abrupte dynamiek lijkt haast een regel bij crises. Stevige economische recessies, maar ook migraine en depressies: onderhuidse signalen zijn er vaak wel, maar de crisis zelf is er doorgaans van het ene op het andere moment. De voorbeelden van net laten zich zelfs vatten in dezelfde wiskundige modellen van ‘kritische transities’.
Er zijn signalen dat ook de aarde aan de vooravond van een crisis staat. Door menselijke activiteiten, zoals vervuiling, uitstoot van broeikasgassen en grootschalige boskap, is de wereld aan het veranderen. Sommige veranderingen zijn voor onszelf schijnbaar zonder consequenties, zoals de afname van het aantal vlinders in Nederland of het bijna verdwijnen van de Sumatraanse tijger. Andere veranderingen, zoals langere periodes van droogte en bodemerosie, brengen ons wel degelijk in de problemen. Zo heeft continue overexploitatie ertoe geleid dat grote gebieden in Afrika en China nagenoeg onvruchtbaar zijn geworden.
Wat is het probleem? De aarde staat toch al duizenden jaren onder druk, wat maakt dat beetje extra druk nog uit?Droogte
Onze beschadiging van het milieu leidt daarnaast tot wereldwijde conflicten. Zo publiceerden onderzoekers dit voorjaar in het wetenschappelijke tijdschrift PNAS bewijs dat het conflict in Syrië verband houdt met de aanhoudende droogte daar. Niettemin is het betrekkelijk eenvoudig dergelijke problemen te bagatelliseren. Hoezo problemen door droogte? Dankzij intensivering van het landgebruik neemt de wereldwijde landbouwoogst netto nog steeds toe. En het conflict in Syrië? Daar liggen ook andere oorzaken aan ten grondslag. Dus wat is het probleem? De aarde staat toch al duizenden jaren onder druk, wat maakt dat beetje extra druk nog uit?
Afgrond
Kernprobleem is dat de menselijke druk op een gegeven moment echt te groot kan worden, waardoor het systeem aarde radicaal kan omslaan. In meren, toch betrekkelijk eenvoudige systemen in vergelijking met een planeet als de aarde, is zo’n plotselinge omslag het gevolg van een kettingreactie. Een toename van fosfaat leidt tot een toename van algen; dat leidt tot afname van licht op de waterbodem, waardoor waterplanten niet meer kunnen groeien en roofvissen (zoals snoeken) niet meer kunnen paaien. De hoeveelheid prooivis (zoals brasem) neemt daardoor juist toe. De extra brasems eten op hun beurt meer watervlooien, die daardoor minder algen kunnen eten, wat weer tot een verdere toename van het aantal algen leidt. Uiteindelijk blijft er niets anders over dan een groene algensoep. Ironisch genoeg is fosfaat op zichzelf niet het probleem: een beetje meer ervan is juist goed voor waterplanten, maar een bepaalde kritieke hoeveelheid resulteert in een radicaal andere plas water.
Het feit dat we niet weten waar de rand precies is, betekent natuurlijk niet dat we de aarde nog maar een extra zetje moeten gevenEen analogie met onze menselijke invloed op de aarde is daarmee snel gemaakt. Een toename van 275 naar 300 ppm (deeltjes per miljoen deeltjes) CO2 is niet hetzelfde als een toename van 300 naar 325 ppm. Ook een toename in de wereldbevolking van drie- naar zes miljard mensen kan iets wezenlijks anders voor de wereld betekenen dan de toename van zes naar negen miljard mensen. Op een gegeven moment is de druk simpelweg te groot.
Wanneer dat het geval is? Wij hebben werkelijk geen idee. Vooralsnog is het überhaupt onmogelijk om accuraat te voorspellen wanneer een meer in een ander stadium terechtkomt, laat staan dat we iets over een omslag van het systeem aarde kunnen zeggen. Op wereldschaal spelen immers zo veel meer aan elkaar gelinkte processen dat elke voorspelling een soort gok is. Maar, het feit dat we niet weten waar de rand precies is, betekent natuurlijk niet dat we de aarde nog maar een extra zetje moeten geven. Willen we veilig aan de goede kant van de afgrond blijven, dan moet de milieudruk drastisch naar beneden.
Pseudo-innovatie
Daar komt nog bij dat onze welvaart en groei vooral het resultaat zijn van quasi-technologische ontwikkelingen. In werkelijkheid leunen ze namelijk vooral op fossiele brandstoffen die uiteindelijk opraken of ze leiden tot productieverlies op de lange termijn. Zo is de landbouw sterk afhankelijk van het gebruik van kunstmest en dat leidt op de lange termijn juist tot een afname van de natuurlijke bodemvruchtbaarheid.
Ook kost landbouwgebruik – zoals het maken van kunstmest – veel energie; er zijn berekeningen die laten zien dat voor de productie van één calorie aan graan zo’n tien calorieën aan energie nodig zijn. Vrijwel al die energie komt in onze huidige economie uit fossiele brandstoffen. Hernieuwbare bronnen leveren in Nederland nog geen 6 procent van de totale energieconsumptie. En het percentage dat hernieuwbaar is, komt voor zo’n 70 procent ook nog eens voort uit het opbranden van biomassa. Dat is niet alleen inefficiënt (planten zijn inefficiënt in het opslaan van energie), maar ook gevaarlijk voor voedselproductie en natuur (indirect leidt biomassaproductie tot een afname van landbouwareaal en natuur).
Geëcologiseerde samenleving met 3 pijlers
Wat ons betreft wordt het tijd voor een toekomst met innovaties die de milieudruk werkelijk drastisch verminderen. Geforceerde armoede door een lagere consumptie of verplichte anticonceptie om de overbevolking tegen te gaan, zijn daarin compleet overbodig. Wij pleiten voor een geëcologiseerde samenleving; een positief alternatief waarin drie pijlers centraal staan.
De zon als energiebron
Ten eerste moeten we volledig inzetten op zonne-energie. De zon (ook wind is een resultaat van zon) biedt namelijk potentieel voldoende energie om duizenden miljarden mensen te voorzien. Technologische ontwikkelingen gaan op dit moment razendsnel en moeten volledig de kans krijgen om verder geïmplementeerd te worden. Dat kan door een (mondiale) realistische belasting op CO2 en de milieuschade in te voeren. Het stelsel moet zo worden ingericht dat ontwikkelingslanden profiteren van hun lage CO2-gebruik.
Geen afval
Je koopt geen lamp of een scheerapparaat, maar licht en een geschoren huid waarvoor je periodiek betaalt
Ten tweede mag afval niet bestaan. Daarvoor moet bij het ontwerp van een product al gekeken worden hoe de materialen straks weer volledig en hoogwaardig kunnen worden hergebruikt. Door de natuur (biologische cyclus) of voor nieuwe producten (technische cyclus). Dat kan door belasting op arbeid te vervangen door belasting op grondstoffen. Het wordt daarmee voor bedrijven automatisch aantrekkelijker om te investeren in circulaire processen.
Aanvullend kunnen producten als een service met abonnement worden aangeboden. Je koopt dan geen lamp of een scheerapparaat, maar licht en een geschoren huid waarvoor je periodiek betaalt. Leveranciers hebben er dan geen belang meer bij dat een product een beperkte looptijd heeft en de consument heeft een product dat altijd werkt.
Diversiteit
Ten derde moeten we denken in diversiteit. Vaak zijn de gevolgen van een bepaalde optie nog niet te overzien. Als we tegelijkertijd investeren in verschillende strategieën, zit er altijd wel een goede oplossing tussen. Een ander mooi voorbeeld van profijt door diversiteit is mengteelt. Door verschillende gewassen tegelijkertijd met elkaar te laten groeien, kan de oogst fors toenemen. Hetzelfde geldt voor diversiteit in gewasvariëteiten. Daardoor kan op elke plek een aan de lokale omstandigheden aangepast gewas groeien.
Hoopgevende toekomst
Gemakkelijk zal die transitie echt niet worden, maar hoopgevend en economisch aantrekkelijk is ze wel. Volgens het toonaangevende adviesbureau McKinsey biedt de ontwikkeling naar een circulaire economie voor Europa 340-630 miljard dollar per jaar aan potentiële verdiensten. Dat lijkt ons een aantrekkelijker scenario dan wachten tot we de grenzen van de aarde compleet bereikt hebben.
Deze tekst is een voorpublicatie van het komende nummer van Foodlogpartner VORK dat later deze week verschijnt. De tekst vormt een tweeluik met een artikel van Ralf Bodelier dat we morgen publiceren. De rest van Vork verschijnt alleen in print. De inhoud van de achtste editie is hier te vinden.
Louise Vet is directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en hoogleraar aan Wageningen University. Stijn van Gils is promovendus bij het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en columnist bij Resource, magazine van Wageningen UR.
Fotocredits: 'Sylt 07/2012', PROAxel Schwenke
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 31 oktober krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 31 oktober krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
_(weic2304a)_480_289_84_s_c1.jpeg)
@Jos: ik herinner mij een soortgelijk geval van enkele jaren her, toen was het gedram over vegetarisme meen ik, het blijkt wel hardnekkig, en ik vrees dat het medium er zich speciaal toe leent, je kunt ongestraft blijven drammen zonder dat je meteen op je vingers getikt wordt door afkeurend gemor van de anderen in de zaal, jammer, jammer en onnodig!
Oei Dirk, geen grappen meer, de moderator heeft ons streng aangesproken en daar geef ik hem ook groot gelijk in, we waren wat al te frivool.
@Jos,#55: raadseltje: met welke fietsbel kun je Hendrik niet laten schrikken, hoe hard je ook belt?
Sentimenten (in milieuzaken) zijn nooit genoeg natuurlijk Dick, hoogstens een motief, en zelfs gedegen kennis (zoals van biologen en ecologen) is dat niet, want bij welvaart en welzijn gaat het altijd om compromissen. Maar de vroegere landhuishoudkunde had het wel beter op een rijtje, Arend Voortman (van Spil) noemde dat dan wel nostalgie van mij naar een verloren wereld (Ot en Sien?), ik zie toch mogelijkheden voor een landhuishoudkunde in nieuwe jas, of in gezelschap waar men beter naar elkaar luistert dan nu gebeurt in onze loopgravenmaatschappij.
Die andere Louise had het vandaag in de NRC over een "groot implementatie-plan voor Afrika", motie van wantrouwen vanwege corruptie en wanbeleid? Ze klaagt er over dat de landbouw daar generaties verwaarloosd is ter wille van gemakzuchtige importen met oliegeld, dat ligt meer in de (agroecologische) lijn van het bovenstaand betoog dan in dat van de economist Bodelier die op betaalbaar voedsel uit moderne monocultuur inzet! Agendapuntjes voor het gigaplan voor Afrika van Fresco (haar aangevertje voor de EU)?? Na Benin is ze kennelijk doodsbenauwd dat de in Parijs half en half toegezegde klimaatfondsen voor Afrika weer ergens langs de lijn in de een of andere zak verdwijnen! Ja, ze kent haar pappenheimers!
@Henric, #14, mooi, zo'n hooggewaardeerd betoog over geld dat tegen de plinten opklotst en uiteindelijk vanzelf wel op de juiste plaats terechtkomt. Je slaat echter wel een paar belangrijke zaken over.
- slechts enkele procenten (2 - 3) van de totale economie betreft de reële economie, de rest betreft (afgeleide/derivate) financiële produkten. Dat geldt niet minder voor Draghi's geld.
- door het monopolie van geldschepping te laten aan private partijen worden bijv (lagere) overheden, als ze dus al aan het benodigde geld kunnen komen, nodeloos opgezadeld met een toenemende staatsschuld. Ze moeten het namelijk toch weer een keer terugeven. Terwijl publiek gecreëerd schuldvrij geld, direct, van onderop, de bedrijvigheid en arbeidsmarkt voor de omslag kan aanjagen. Middels duurzame infrastucturele overheidsbestedingen.