5 min
Deel 2 van Krijn Poppe's tweeluik over de landbouw als 'gemeen probleem' (wicked, in het Engels) en innovatie. Ingrijpen remt de vooruitgang, zei hij in deel 1. In dit tweede en laatste deel zoekt Poppe de ontregelende Uber en Airbnb in de landbouw.
Dat prijzen ook in de landbouw een veel grotere rol spelen dan sommigen nog wel eens denken, leert een korte historische terugblik op ons voedselsysteem, waaruit blijkt dat we verder moeten kijken dan het boerenniveau als we de uitkomst van het marktproces ongewenst vinden. Die boeren zijn maar een klein onderdeel van een veel groter systeem.
Een systeem van kunstmatige prijzen ...
Ons landbouwbeleid kwam pas goed van de grond na de Tweede Wereldoorlog, voortbouwend op de crisiswetgeving. Prijzen werden door de overheid kunstmatig verhoogd. Daarmee konden in het verarmde West-Europa deviezen worden bespaard. Dat leidde tot grotere productie, maar evengoed tot een vermindering van het aantal boeren: die trokken naar de industrie in de stad. De hogere inkomens en dus ook arbeidskosten maakte mechanisatie en inzet van bestrijdingsmiddelen aantrekkelijk. Hogere prijzen leidden dus tot meer productie
en even goed tot investeringen in technologie die leidde tot afvloeiing van boeren.
Na de totstandkoming van de EEG (nu: EU) ging dat onverminderd door. De om politieke redenen hoog vastgestelde garantieprijzen leidden tot boterbergen en wijnmeren: prijzen die vastgesteld zijn boven de marktprijs roepen onherroepelijk overproductie op, quotering is al snel essentieel. Niet de redelijk hoog vastgestelde productprijzen, maar vooral de gestegen inkomens in de rest van de maatschappij en dus de arbeidskosten zorgden tegelijkertijd voor een gestage afname van het aantal boeren. De productiecapaciteit van die wijkers (vooral de grond) ging naar de blijvers die daardoor hun kostprijs verder konden verlagen.
Het ging niet alleen fout daar waar de prijzen kunstmatig te hoog werden vastgesteld, het ging ook fout waar ze volledig ontbraken. Dat is bij de hierboven genoemde externe effecten. Milieu en natuur hadden geen prijs en werden dus de dupe. Het meest treffend valt dat de illustreren met de intensieve veehouderij: die werd en wordt onder het GLB niet alleen beschermd door importheffingen (en dus kunstmatig hoge prijzen) maar ook doordat geïmporteerde graanvervangers als tapioca en soja wel zonder heffingen Europa in mochten. En dus bouwden we een bedrijfstak rond de havens op, in plaats van in akkerbouwgebieden waar de mest weer nuttig aangewend had kunnen worden. Met forse gevolgen voor het milieu.
Als die milieuruimte eerder van een prijskaartje was voorzien en de prijsverhouding tussen de granen en graanvervangers niet zo gemanipuleerd was, was het huidige probleem van de varkenshouderij (hoge mestkosten, een gebrekkige concurrentiepositie ten opzichte van de melkveehouderij en het inmiddels in het graanbeleid weggevallen voordeel van de graanvervangers) niet zo nijpend zijn geweest. Nu is herstructurering onontkoombaar, afspraken over vaste prijzen helpen daar niet aan.
Het systeem is vastgelopen, de diagnose is dat een gemeen probleem is ontstaan. De gemanipuleerde prijzen zijn inmiddels grotendeels verdwenen, hoewel juist de intensieve veehouderij altijd nog een zekere importbescherming geniet en we op kostprijs niet met de rest van de wereld kunnen concurreren. Het probleem van de externe effecten waar geen prijskaartje aan hangt, is nog alom aanwezig. Als de overheid een rol heeft, dan is het op dit punt: direct (via verhandelbare rechten) of indirect (via regulering) de schade beprijzen. Omdat prijzen werken. Dat verhoogt inderdaad de kosten van de productie: de vervuiler betaalt. Uiteindelijk is dat de consument.
Om verplaatsing van de productie naar buiten de EU tegen te gaan zou je overigens wel met importheffingen moeten kunnen werken voor die situaties waar het buitenlandse product ook milieuschade veroorzaakt zonder dat die beprijsd is. Alternatief is om maar eens te beginnen het verlaagde BTW-tarief af te schaffen en die middelen te gebruiken voor subsidie op milieu- en dierwelzijnsmaatregelen.
Er is overigens een alternatief, en dat komt in de buurt van de door Aerts bepleitte ketenafspraken: een systeem van contractlandbouw. Dat kennen we in de kalverhouderij en is daar ontstaan omdat de traditionele keten het voedselveiligheidsprobleem niet kon oplossen. Niet uitgesloten is dat wanneer de consument daadwerkelijk het dierwelzijns-, volkgezondheids- en milieuprobleem opgelost zou willen zien en de huidige ketenpartijen noch de overheid kans zien dat te regelen, dat dan zulke geintegreerde producties ontstaan. Vooralsnog is het voor de ketenpartijen echter aantrekkelijk de risico's van de landbouwproductie gekoppeld aan een laag rendement bij de boeren te laten liggen. Er kan een moment komen dat men zich genoodzaakt ziet meer regie te nemen, bijvoorbeeld als maatschappelike organisaties zich nog scherper tegen de voedingsmiddelenindustrie keren.
Uitstroom blijft....
Zo'n systeem van contract-landbouw zou ook nog wel eens dichterbij kunnen komen door de revolutie in de ICT. Daarmee krijgen we steeds meer controle over de productie, ook op afstand, en verdwijnen functies van het bedrijf: niet meer de boer in Veurne of Deurne ziet of een koe tochtig is en kiest een stier, maar de CRV-computer in Arnhem.
Mede door het idee dat er vanwege die 9 miljard consumenten de komende decennia aan de ontwikkeling van de landbouw veel geld te verdienen is, gaat de ontwikkeling van (arbeidsbesparende) technologie onverminderd door. Maar zelfs als je dat stop zou weten te zetten dan nog zal de daling van het aantal boeren zich tot in lengte van jaren voortzetten. Simpel omdat de huidige optimale bedrijfsgrootte fors hoger ligt dan de werkelijke: het gemiddelde Nederlandse melkveebedrijf heeft nog geen 100 koeien, het optimale aantal gegeven de huidige prijzen van arbeid, machines, melk en veevoer ligt beduidend boven de 200.
Veel boeren hebben terecht geen opvolger, die stemt met de voeten. Die prijssignalen zijn zo duidelijk, dat ga je niet met centrale planning of afspraken veranderen, als je dat al zou moeten willen. Want ook in een stelsel van contract-landbouw zal de prijsvorming zich richten op die optimale omvang. Temeer omdat er in Europa met zijn stabiele, verouderende bevolking nu een keer overcapaciteit op alle niveaus in de keten is, en een gebrek aan goed geschoolde werknemers in de rest van de economie.
Wie een echte oplossing van het gemene probleem wil, zal in moeten zetten op innovatie, in het bijzonder ontregelende innovatie (disruptive innovation). Wie bedenkt de Airbnb of de Uber voor de varkenshouderij? Kunnen we via dergelijke technologie boer en restaurant of consument direct aan elkaar verbinden en een deel van de keten omzeilen? Kunnen we de sector robuuster maken door meer in te zetten op co-creatie tussen consumenten en boeren? Kunnen we de diversiteit in consumenten-wensen gebruiken om een veel heterogener productaanbod en minder uniforme sector te maken - een robuustheid die we met centrale afspraken nooit realiseren?
Een vergelijking met de oude scheepsbouw dringt zich op: daar was het model van kostprijsleiderschap niet vol te houden. De arbeidsmarkt gaf duidelijk het signaal dat werknemers beter elders konden gaan werken. Veel centraal overleg tussen overheid en keten heeft het probleem niet opgelost, na veel subsidie gingen uiteindelijk alle grote werven dicht. Een enkele ondernemer deed het heel anders en ontdekte de markt van op specificatie gebouwde jachten en andere schepen. Een generatie later was de transitie compleet: er werden in Nederland meer schepen en voor meer omzet gebouwd dan ooit tevoren.
In de landbouw is het niet anders: prijzen bepalen de structuur van de bedrijfstak. En dat is eerder de relatieve prijs van de arbeid dan die van de agrarische producten. Wie vindt dat de huidige herstructurering van de sector te hard gaat of verkeerd uitpakt, kan beter naar het innovatie-instrument grijpen dan een beroep doen op centrale partijen die op dit moment even de macht hebben maar niet over de prijs van arbeid gaan en deelgenoot zijn van het gemene probleem.
Dit is het tweede deel van een analyse van de huidige landbouwcrisis die Krijn Poppe schreef voor de papieren editie van Foodlogpartner Vork. Foodlog Friends kunnen met korting een abonnement op het blad nemen. Het eerste deel verscheen afgelopen maandag.
Fotocredits: Wicked, thesolaris5
Dit artikel afdrukken
Een systeem van kunstmatige prijzen ...
Ons landbouwbeleid kwam pas goed van de grond na de Tweede Wereldoorlog, voortbouwend op de crisiswetgeving. Prijzen werden door de overheid kunstmatig verhoogd. Daarmee konden in het verarmde West-Europa deviezen worden bespaard. Dat leidde tot grotere productie, maar evengoed tot een vermindering van het aantal boeren: die trokken naar de industrie in de stad. De hogere inkomens en dus ook arbeidskosten maakte mechanisatie en inzet van bestrijdingsmiddelen aantrekkelijk. Hogere prijzen leidden dus tot meer productie
en even goed tot investeringen in technologie die leidde tot afvloeiing van boeren.
Na de totstandkoming van de EEG (nu: EU) ging dat onverminderd door. De om politieke redenen hoog vastgestelde garantieprijzen leidden tot boterbergen en wijnmeren: prijzen die vastgesteld zijn boven de marktprijs roepen onherroepelijk overproductie op, quotering is al snel essentieel. Niet de redelijk hoog vastgestelde productprijzen, maar vooral de gestegen inkomens in de rest van de maatschappij en dus de arbeidskosten zorgden tegelijkertijd voor een gestage afname van het aantal boeren. De productiecapaciteit van die wijkers (vooral de grond) ging naar de blijvers die daardoor hun kostprijs verder konden verlagen.
Het ging niet alleen fout daar waar de prijzen kunstmatig te hoog werden vastgesteld, het ging ook fout waar ze volledig ontbraken.De toenemende vaste kosten en de integratie in markten leidden niet alleen tot schaalvergroting, maar ook tot verdere specialisatie, het gemengde bedrijf verdween. Het proces van schaalvergroting ging in de rest van de keten nog veel harder dan op boerderij-niveau. Prijzen gaven het signaal af de vaste kosten te verdelen over meer volume. En zo fuseerden de dorpscoöperaties tot landelijke of zelfs internationale giganten. De supermarkt liet de klant de spullen zelf pakken en werd daarmee goedkoper dan de kruidenier. Ook hier ontstonden formules op internationaal niveau, net als in de foodservice met merken als Starbucks en McDonalds - hoewel in Vlaanderen het frietkot moedig stand hield.
Het ging niet alleen fout daar waar de prijzen kunstmatig te hoog werden vastgesteld, het ging ook fout waar ze volledig ontbraken. Dat is bij de hierboven genoemde externe effecten. Milieu en natuur hadden geen prijs en werden dus de dupe. Het meest treffend valt dat de illustreren met de intensieve veehouderij: die werd en wordt onder het GLB niet alleen beschermd door importheffingen (en dus kunstmatig hoge prijzen) maar ook doordat geïmporteerde graanvervangers als tapioca en soja wel zonder heffingen Europa in mochten. En dus bouwden we een bedrijfstak rond de havens op, in plaats van in akkerbouwgebieden waar de mest weer nuttig aangewend had kunnen worden. Met forse gevolgen voor het milieu.
Als die milieuruimte eerder van een prijskaartje was voorzien en de prijsverhouding tussen de granen en graanvervangers niet zo gemanipuleerd was, was het huidige probleem van de varkenshouderij (hoge mestkosten, een gebrekkige concurrentiepositie ten opzichte van de melkveehouderij en het inmiddels in het graanbeleid weggevallen voordeel van de graanvervangers) niet zo nijpend zijn geweest. Nu is herstructurering onontkoombaar, afspraken over vaste prijzen helpen daar niet aan.
Als de overheid een rol heeft, dan is het op dit punt: direct (via verhandelbare rechten) of indirect (via regulering) de schade beprijzen..... loopt nu vast?
Het systeem is vastgelopen, de diagnose is dat een gemeen probleem is ontstaan. De gemanipuleerde prijzen zijn inmiddels grotendeels verdwenen, hoewel juist de intensieve veehouderij altijd nog een zekere importbescherming geniet en we op kostprijs niet met de rest van de wereld kunnen concurreren. Het probleem van de externe effecten waar geen prijskaartje aan hangt, is nog alom aanwezig. Als de overheid een rol heeft, dan is het op dit punt: direct (via verhandelbare rechten) of indirect (via regulering) de schade beprijzen. Omdat prijzen werken. Dat verhoogt inderdaad de kosten van de productie: de vervuiler betaalt. Uiteindelijk is dat de consument.
Om verplaatsing van de productie naar buiten de EU tegen te gaan zou je overigens wel met importheffingen moeten kunnen werken voor die situaties waar het buitenlandse product ook milieuschade veroorzaakt zonder dat die beprijsd is. Alternatief is om maar eens te beginnen het verlaagde BTW-tarief af te schaffen en die middelen te gebruiken voor subsidie op milieu- en dierwelzijnsmaatregelen.
Er is overigens een alternatief, en dat komt in de buurt van de door Aerts bepleitte ketenafspraken: een systeem van contractlandbouw. Dat kennen we in de kalverhouderij en is daar ontstaan omdat de traditionele keten het voedselveiligheidsprobleem niet kon oplossen. Niet uitgesloten is dat wanneer de consument daadwerkelijk het dierwelzijns-, volkgezondheids- en milieuprobleem opgelost zou willen zien en de huidige ketenpartijen noch de overheid kans zien dat te regelen, dat dan zulke geintegreerde producties ontstaan. Vooralsnog is het voor de ketenpartijen echter aantrekkelijk de risico's van de landbouwproductie gekoppeld aan een laag rendement bij de boeren te laten liggen. Er kan een moment komen dat men zich genoodzaakt ziet meer regie te nemen, bijvoorbeeld als maatschappelike organisaties zich nog scherper tegen de voedingsmiddelenindustrie keren.
Uitstroom blijft....
Zo'n systeem van contract-landbouw zou ook nog wel eens dichterbij kunnen komen door de revolutie in de ICT. Daarmee krijgen we steeds meer controle over de productie, ook op afstand, en verdwijnen functies van het bedrijf: niet meer de boer in Veurne of Deurne ziet of een koe tochtig is en kiest een stier, maar de CRV-computer in Arnhem.
Mede door het idee dat er vanwege die 9 miljard consumenten de komende decennia aan de ontwikkeling van de landbouw veel geld te verdienen is, gaat de ontwikkeling van (arbeidsbesparende) technologie onverminderd door. Maar zelfs als je dat stop zou weten te zetten dan nog zal de daling van het aantal boeren zich tot in lengte van jaren voortzetten. Simpel omdat de huidige optimale bedrijfsgrootte fors hoger ligt dan de werkelijke: het gemiddelde Nederlandse melkveebedrijf heeft nog geen 100 koeien, het optimale aantal gegeven de huidige prijzen van arbeid, machines, melk en veevoer ligt beduidend boven de 200.
Veel boeren hebben terecht geen opvolger, die stemt met de voeten. Die prijssignalen zijn zo duidelijk, dat ga je niet met centrale planning of afspraken veranderen, als je dat al zou moeten willen. Want ook in een stelsel van contract-landbouw zal de prijsvorming zich richten op die optimale omvang. Temeer omdat er in Europa met zijn stabiele, verouderende bevolking nu een keer overcapaciteit op alle niveaus in de keten is, en een gebrek aan goed geschoolde werknemers in de rest van de economie.
Een generatie later was de transitie compleet: er werden in Nederland meer schepen en voor meer omzet gebouwd dan ooit tevoren....maar ontregelende innovatie kan helpen
Wie een echte oplossing van het gemene probleem wil, zal in moeten zetten op innovatie, in het bijzonder ontregelende innovatie (disruptive innovation). Wie bedenkt de Airbnb of de Uber voor de varkenshouderij? Kunnen we via dergelijke technologie boer en restaurant of consument direct aan elkaar verbinden en een deel van de keten omzeilen? Kunnen we de sector robuuster maken door meer in te zetten op co-creatie tussen consumenten en boeren? Kunnen we de diversiteit in consumenten-wensen gebruiken om een veel heterogener productaanbod en minder uniforme sector te maken - een robuustheid die we met centrale afspraken nooit realiseren?
Een vergelijking met de oude scheepsbouw dringt zich op: daar was het model van kostprijsleiderschap niet vol te houden. De arbeidsmarkt gaf duidelijk het signaal dat werknemers beter elders konden gaan werken. Veel centraal overleg tussen overheid en keten heeft het probleem niet opgelost, na veel subsidie gingen uiteindelijk alle grote werven dicht. Een enkele ondernemer deed het heel anders en ontdekte de markt van op specificatie gebouwde jachten en andere schepen. Een generatie later was de transitie compleet: er werden in Nederland meer schepen en voor meer omzet gebouwd dan ooit tevoren.
In de landbouw is het niet anders: prijzen bepalen de structuur van de bedrijfstak. En dat is eerder de relatieve prijs van de arbeid dan die van de agrarische producten. Wie vindt dat de huidige herstructurering van de sector te hard gaat of verkeerd uitpakt, kan beter naar het innovatie-instrument grijpen dan een beroep doen op centrale partijen die op dit moment even de macht hebben maar niet over de prijs van arbeid gaan en deelgenoot zijn van het gemene probleem.
Dit is het tweede deel van een analyse van de huidige landbouwcrisis die Krijn Poppe schreef voor de papieren editie van Foodlogpartner Vork. Foodlog Friends kunnen met korting een abonnement op het blad nemen. Het eerste deel verscheen afgelopen maandag.
Fotocredits: Wicked, thesolaris5
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
Mooi dat mijn bijdrage enkele uitstekende reacties opriep. De repliek komt wat laat, maar ik boog afgelopen week mijn hoofd over innovatie in het kennissysteem in Brussel. Overigens leuk om daar een van de mensen hieronder voor het eerst tegen te komen – en jammer dat de tijd te kort was voor een goed gesprek. Hier dan dus maar.
Mijn stelling dat prijzen een enorm belangrijk sturingselement in onze maatschappelijke orde zijn, en dat we daar eerder meer dan minder gebruik van moeten maken, blijft in de bijdragen hieronder redelijk overeind. Althans zo interpreteer ik de bijdragen van Piet, Liesbeth en Mark.
Verschillende bijdragen (ook die van Dick B.) benadrukken dat de prijssignalen onvoldoende effectief zijn als het om milieu gaan. Daar is beprijzing gewenst, bij de consument en in de keten. Dat kan op allerlei manieren: door een prijs op CO2 en mineralen te zetten (of zoals Piet zegt: het buitenlandse veevoer is te goedkoop) en / of door de consument meer te laten betalen, bv. door hogere btw (@Piet: de veehouder kan de btw van veevoer verrekenen met die over de omzet, dus daar wordt hij niet mee benadeeld, wel door de lagere vraag bij een duurder product, maar dat is nu net de bedoeling).
Liesbeth interpreteert dit als “aan de markt overlaten”, maar zo zou ik dat niet presenteren. Het is de markt corrigeren daar waar die niet werkt. Het doel daarvan hoeft niet per se te zijn dat de consument zijn gedrag verandert. Zij/hij mag ook doorgaan met kopen tegen een hogere prijs. Met de (btw/accijns) opbrengst heb je dan geld om de schade te compenseren. Een vliegtaks op Schiphol hoeft dus om succesvol te zijn niet tot minder vliegverkeer te leiden. Ook prima als men door blijft vliegen en er zo geld beschikbaar komt voor geluidsisolatie van woningen in de buurt, of er een prikkel ontstaat tot stillere vliegtuigen, of men voortaan vanaf een in de Duitse bossen gelegen ex-Navo basis vliegt waar minder omwonenden zijn (of alle drie).
Liesbeth heeft wel een punt dat prijzen op dat punt niet alles zaligmakend zijn. Als je echt niet wilt dat het bestrijdingsmiddel niet in de buurt van water wordt gebruikt (omdat het duur is om het eruit te zuiveren of tot dode vissen leidt) dan moet je het gewoon verbieden. Of de gebruikstechniek (kantdoppen op sproeimachines) voorschrijven.
Het Schiphol voorbeeld geeft ook aan hoe lastig het is een goed oordeel te hebben over verplaatsing van activiteiten. Op zich is er niets mis mee dat we vlees of veevoer uit Argentinië halen – even aannemend dat er geen (onbeprijsde) milieu-effecten zijn en de grondbezitters geen informele landrechten met voeten treden. De Argentijnen kunnen daarmee immers een boterham verdienen, wat moeten ze anders exporteren om hun Chinese smart phones of Duitse auto’s te betalen?
Speculatie is een onderwerp op zich. Om te beginnen is er veel “goede speculatie”: door termijnmarkten kunnen boeren en fritesfabrieken hun prijsrisico’s (die ontstaan door goed of slecht weer) afdekken en overdragen aan een belegger die wel een gokje wil wagen (of heel goede weersmodellen heeft) en daarvoor beloond wordt. Gaat de kostprijs weer wat naar beneden en de welvaart omhoog. Het is ook logisch dat dergelijke activiteiten toenemen als prijzen veel schommelen: dan is er behoefte aan die risico-afdekking. Blijft de vraag over of sterke prijsstijgingen als in 2008 (of de huidige lage varkensprijs) veroorzaakt worden door “slechte speculatie”. Economen zijn het er nog niet over eens, ik (en veel van mijn LEI-collega’s) behoren tot de groep die denkt dat veel andere factoren (waaronder slecht overheidsingrijpen) vele malen belangrijker zijn geweest dan speculatie – als het al een invloed heeft gehad. En inderdaad zijn de invloeden van valutakoersen en olieprijzen niet te verwaarlozen. In de paneldiscussie deze week in Brussel pleitte nog iemand hartstochtelijk voor het niet koppelen van de landbouw aan de biobased economie omdat onze voedselprijzen afhankelijk worden van de olieprijs. Die moest ik teleurstellen, dat is al lang het geval.
Tot slot de wel vaker verkondigde stelling dat prijzen niet meer werken omdat de productie zich niet aanpast, en de markten overvoerd blijven, zoals bij varkens. En dat je dus moet quoteren. Ik vrees dat in die redenering de beschouwingstermijn wat te kort is. Er zijn nog steeds bedrijven die het bij lage prijzen wel uit kunnen zingen, omdat ze een behoorlijk eigen vermogen hebben (of hadden) en een lage kostprijs. Die duwen de middenbedrijven eruit die door een recente uitbreiding of hogere kostprijs slecht gefinancierd zijn. Tegen afbraakprijzen nemen ze die bedrijven over en verlagen zo hun eigen kostprijs. De toeleveranciers (veevoerbedrijven) en afnemers (slachterijen in dit voorbeeld) vinden dat prima en ondersteunen dat, net als de banken, want zo blijft het volume in stand en hoeven zij niet te saneren. Die hebben dus geen prikkel de kostprijsstrategie te verlaten. Dat spel gaat door tot voldoende kleine bedrijven met verouderde capaciteit (die niet door de groteren wordt overgenomen) verdwenen is uit de markt. Dat kan een behoorlijk aantal jaren duren, zeker als (zoals bij varkens) tegelijk ook de vraag daalt en de vraag naar arbeid buiten de landbouw gering is. Dat laatste heeft te maken met de slecht werkende arbeidsmarkt: lage inkomens zijn niet altijd een prikkel voor boeren om wat anders te gaan doen. En als er veel werkeloosheid is, geldt dat ook voor de volgende generatie. Maar zoals Henric (# 7) onder het motto ‘doormodderen’ meldt: hier een daar af en toe een fors tegenvallende productie helpt, dan kan een handelsland als Nederland weer gaatjes vullen.
Dat ik naast prijzen pleit voor het innovatie-instrument heeft dan ook twee reden. Enerzijds omdat het systeem zich nogal verzet tegen beprijzen van milieu- en andere schade. Hopelijk worden er dan nieuwe technieken uitgevonden die die schade beperken (maar hoe lang hopen we dat al als het om mest gaat?). Anderzijds omdat er misschien producten, productieprocessen en diensten worden uitgevonden waar de consument meer geld voor over heeft. Of die zorgen voor een andere benuttig van de overcapaciteit aan stallen (moeten meelwormen op een industrieterrein of kunnen ze in bestaande stallen?) en arbeid.
Wat mij betreft zijn er dus twee belangrijke design-principes voor het voedselsysteem van de toekomst: maximale benutting van prijssignalen en bevorderen van innovatie, juist ook als die het huidige systeem op zijn kop zet. Nu de Dutch Design Week dichterbij komt misschien een idee om de discussie zo eens te voeren: wat zijn de ontwerpprincipes voor ons voedselsysteem van de toekomst?
Nu dacht ik toch dat Krijn vooral een probleem met de niet gerekende milieukosten had, niet zozeer met degenen die te laat een oplossing vinden. Maar mss heb ik het verkeerd begrepen.
Is het toch niet gewoon zo Krijn, maar jij bent de econoom, dat het evenwicht in de markt (door allerlei redenen) verstoord is. Teveel aanbod (grappig, terwijl het wel opgaat) waar de retailers lekker op inspelen door lage prijzen te bieden. Dat betekent naar mijn mening dat een aantal partijen deze race naar de bodem niet kunnen volhouden. Er verdwijnt dus aanbod, dat de markt weer in balans brengt en retailers niet zo makkelijk meer laat inkopen.
En betekent dit dat het Nederlandse aanbod als een van de eerste zal verdwijnen?
Het innovatie instrument komt voor de meesten te laat, denk ik.
Maar alles goed en wel. Dit is een analyse achteraf. Hoe gaan we het nu naar de toekomst doen? Gewoon lekker doormodderen wat Henric zegt denk ik. Hier en daar zal er een initiatief komen dat wel of niet zal slagen. Of er moet ergens in de wereld weer een probleem ontstaan waar wij dan weer onze vruchten van kunnen plukken. Je kan een paralel trekken met de scheepsbouw, maar dat kun je ook misschien met Fokker of met Daf doen. Wat had er gebeurd als we Fokker niet hadden laten vallen. Misschien had er nu een bloeiende luchtvaartindustrie geweest en had KLM niet met Air France samen gegaan. We worden ingehaald door de tijd. Toch blijft Nederland een van de beste plekken van de wereld om landbouwproducten te telen. We hebben een gematigd klimaat we zijn innovatief en creatief en het belangrijkste, we hebben genoeg goed water dat we in de vorm van product ook kunnen missen (lees exporteren) Ook al doen we dat allemaal zeer verantwoord, we zullen dan wel acceptabel moeten maken dat dat wel op een intensive manier gebeurd. Of is dat nou juist het probleem?
Mark#7, in de glasgroente zie ik nog geen herstructurering of iets dergelijks ontstaan. Gas nog wat goedkoper, slecht weer in Spanje, rente lekker laag, hier en daar een aardwarmteprojectje. Lekker doormodderen met z'n allen, gaat eigenlijk ook prima.