In 2011 kreeg agroforestry, boslandbouw, in de Vlaamse (landbouw)wetgeving een plek en dus bestaansrecht. Eindelijk, want wereldwijd stijgt al jaren de aandacht voor boslandbouwsystemen. Meer en meer tonen studies aan dat voor het bodemherstel, het klimaat en de biodiversiteit de combinatie van bomen en voedselproductie heel effectief kan zijn. Niet onbelangrijk, nu we steeds meer de vruchten van decennia grootschalige landbouwproductiesystemen oogsten.

Agroforestry is niet nieuw. Wereldwijd vinden we er nog heel wat van terug. Zelfs in Vlaanderen zijn nog enkele duizenden hectare agroforestry aanwezig. Zelfs als je de boomgaarden met fruitbomen en weiland niet meerekent. Vooral in Haspengouw in het zuiden van Limburg, maar ook elders in Vlaanderen zien we tot op heden heel wat weilanden met Canadapopulieren in lijnen of kaders.

Abelen en populieren
In Wallonië of andere landen vind je meer andere bosboomsoorten terug in de weilanden. Maar Vlaanderen blijft haar geschiedenis trouw: al vanaf de middeleeuwen werden abelen en populieren hier naar hartenlust veredeld en geplant. Tot op heden kenmerken ze onze typische cultuurlandschappen. In tegenstelling tot de nog gangbare visie in de natuursector wijst een overtuigend aantal wetenschappelijke studies wereldwijd het ecologisch effect van deze soort aan. Zowat alle soorten die aan de inheemse populier (trilpopulier of zwarte populier) gelinkt kunnen worden, maken even graag gebruik van hun familieleden met deels Amerikaanse genen. Zelfs zeldzame rode-lijstsoorten zoals de vermiljoenkever blijkt niet vies te zijn van Canadapopulierenhout.

Maar Vlaanderen blijft haar geschiedenis trouw: al vanaf de middeleeuwen werden abelen en populieren hier naar hartenlust veredeld en geplant. Tot op heden kenmerken ze onze typische cultuurlandschappen
Perverse ontwikkeling
Waarom deze uitwijding over de Canadapopulier als we praten over agroforestry, vraagt u zich af? Wel omdat net hier zich een perverse ontwikkeling voordoet. Tot 2011 waren de weilanden met Canadapopulieren samen met de hoogstamboomgaarden het enige echte overblijfsel van Vlaamse agroforestry. Fruitboomgaarden werden volledig tot landbouw gerekend, maar tot 2011 had het Vlaams beleid het lastig met deze weilanden met Canadapopulieren, die door de eigenaar of pachter in de eerste plaats voor het hout geplant werden en dus zowel een aspect land- als bosbouw hadden. Tot 1990 waren deze bomen 'onbeschermd', in dat jaar werden ze mee in de boswetgeving opgenomen: weilanden met minstens 3 rijen bomen met een onderlinge afstand van maximum 12 m hoorden in Vlaanderen tot 2013 bij het Bosdecreet en moesten zo verplicht herplant worden.

Deze boslandbouwsystemen vormden een buitenbeentje onder de bossen. Hooien of begrazen is in een bos normaal verboden (tenzij in een goedgekeurd natuurbeheerplan), omdat zo de volgens de wetgeving vereiste spontane processen van een bos onmogelijk kunnen gebeuren. De boswachters (van het Agentschap voor Natuur en Bos) hielden hier toezicht op en ondanks een sporadische zucht of ontduiking werd deze verplichting behoorlijk goed nageleefd.

Herplantplicht
Daarom werd bij het ontstaan van agroforestry zorgvuldig in de wetgeving opgenomen dat enkel boslandbouwsystemen die ná 2011 geplant werden, wettelijk als agroforestry erkend konden worden. De landbouwsector bedwong namelijk - niet geheel onlogisch - dat de herplantplicht na kappen bij agroforestry niet van toepassing is. Die herplantplicht geldt wel bij percelen die als bos worden beschouwd. Het al kleine Vlaamse bosareaal kon zich een mogelijke aderlating van meer dan 3.000 ha populierenbos met landbouwgebruik niet veroorloven.

Toch duikt sinds de komst van agroforestry bij de betrokken overheid (Agentschap voor Natuur en Bos) steeds opnieuw de visie op dat populierenbossen ‘van het grazige type’ niet als volwaardig bos kunnen beschouwd worden: ze mogen niet meer in een bosbeheerplan worden opgenomen en op de vermeende nog geldende herplantingsplicht vindt ondertussen al even geen controle meer plaats. Sterker nog, meldingen van het niet-herplanten van deze systemen mogen in Haspengouw niet meer behandeld worden! Dat de visie 25 jaar lang anders was, getuigen de bestanden van dergelijke systemen in bestaande goedgekeurde, uitgebreide bosbeheerplannen. Daar waar de pachter of eigenaar niet instemt met een volledige bebossing na het kappen van de bomen, worden ze nu meestal niet meer herplant en verdwijnen ze als open weiland uit het bosbeheerplan.

'Vlaamse reflex'
Het nieuws dat herplanten niet langer feitelijk verplicht is, verspreidt zich razendsnel. De Vlaamse boeren zijn niet of te weinig op de hoogte dat het Europees landbouwbeleid volop overtuigd is van agroforestry en hierop inzet voor de toekomst. De vermeende jarenlange verplichting tot herplanting valt nu weg. Doordat hier niet transparant over naar hen wordt gecommuniceerd (met vermelding van alle financiële directe en indirecte voordelen), is de Vlaamse reflex om te kijken of het ‘kan’ om te kappen zonder terug te planten erg groot. Ten spijt van alle ecosysteemdiensten en het feit dat ze in tegenstelling tot boeren die starten met agroforestry al een decennialang opgebouwde bodemleven hebben dat de bomen helpt om gezond en snel te groeien.

De Pukkelpopstorm en de storm van juni 2016 vonden dat het nog sneller mocht: in Haspengouw werd al meer dan 100 hectare gekapt om nooit meer terug geplant te worden. Na alle stormschade vinden veel landbouwers in de regio het te onveilig om terug bomen te planten. Maar had de toename aan zomerstormen nu net niet met global change te maken en die met de noodzaak voor meer bomen?

Voor diegene die het nog niet goed begrepen had: heel wat oppervlakte aan weiland waar Canadapopulier nu gekapt wordt en niet meer herplant, werd tot bij de laatste bosinventarisatie als bos mee geteld! En het einde is nog niet in zicht. Volgens de bosinventarisatie van 2009 (INBO) bestaat 18.000-21.000 hectare van het circa 140.000 ha grote (of kleine) Vlaamse bosareaal uit Canadapopulieren. Naar schatting 7.800 tot 9.100 ha daarvan heeft geen onderetage (40%) en 2.900 ha (16%) is van het ‘grazige type’.

Na 5 jaar Vlaams beleid rond agroforestry is het verlies in hectare 'oude' agroforestry veel groter dan de winst in hectare na 2011 aangelegde agroforestry. Tussen 2011 en medio 2016 werd een kleine 100 ha 'nieuwe' agroforestry geregistreerd
Ontbossing
Nu weet u wellicht wel hoe snel zonder maaien of begrazing op de meeste gronden de eerste bomen- en struikenzaailingen opduiken. Een aanzienlijk deel van het Canadapopulierenbos zonder onderetage was dus wel degelijk agroforestry, al vast meer dan 2.900 ha! Exacte cijfers zijn onbekend, maar in Haspengouw loopt dit vlot op tot meer dan duizend hectare.

Over de te verwachten effectiviteit van de beleidsinitiatieven om bebossing te versnellen in de nasleep van de mediapolemiek over boscompensatie kan een aparte column geschreven worden. Wat zeker is, is dat deze niet-geregistreerde en niet-gecompenseerde (!) ontbossingen onvermijdelijk een significante daling van het Vlaamse bosareaal impliceren. De methodiek van de ANB-Boswijzer kreeg al veel kritiek en de methode zal de na 2011 aangelegde nieuwe agroforestry-systemen vermoedelijk ook ten onrechte als bos meerekenen.

Na 5 jaar Vlaams beleid rond agroforestry is het verlies in hectare oude agroforestry veel groter dan de winst in hectare na 2011 aangelegde agroforestry. Agroforestry Vlaanderen van het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO) stelt dat tussen 2011 en medio 2016 een kleine 100 ha agroforestry geregistreerd werd.

Alarmbel?
Na het lezen van dit alles vraag je je mogelijk af hoe dit alles mogelijk is zonder dat meer mensen aan de alarmbel trekken? De reden is dat veel mensen blij zijn met minder Canadapopulier en met meer open ruimte. Vanuit een goed bedoelde strijdbaarheid blijven positieve, wetenschappelijke berichten over exoten op ongeloof stuiten in de natuursector. Ondanks alle tegenbewijs.

Bijkomend speelt bij heel wat mensen, onze minister inclusief (Vraag om uitleg van Gwenny De Vroe (Open Vld) aan Vlaams minister Joke Schauvliege over “de resultaten van de Bosbarometer van BOS+”, 16 februari 2016), de verwarring rond het begrip ‘open ruimte’. Bouwvrije oppervlakte wordt nog steeds verward met boomvrije oppervlakte en veel natuurliefhebbers zien liever letterlijk meer open ruimte.

Diegenen die toch overtuigd zijn van de intrinsieke waarde van Canadapopulier en het verlies van het verdwijnen van de weilanden met Canadapopulieren, hoopten dat door er niet te veel over te spreken het verlies minder snel en minder groot zou zijn. Na 5 jaar en 2 zomerstormen lijkt langer zwijgen zinloos. De weilanden met Canadapopulieren telden tot voor kort zowel als agroforestry (avant la lettre) als als bos en hun verlies zal op veel vlakken voelbaar zijn ...

(ter vergelijking: uit het rapport over boscompensatie van het Rekenhof (2016) blijkt dat er tussen 2000 en 2014 3.860 ha bos in Vlaanderen moest gecompenseerd worden, waarvan 1.520 in natura en 2.340 ha via financiële compensatie (= de zogenaamde bebossingsopdracht van het compensatiefonds). Tot de opmaak van het rapport werd 25,5 miljoen euro (54,4% van het fonds) gebruikt om 704 ha voor bebossing aan te kopen, hetzij 30% van de opdracht.)

Referenties:
- Ontbossing en compensatie – uitvoering van de compensatieplicht bij ontbossing en de werking van het Boscompensatiefonds – Rapport Rekenhof april 2016.
- Verstraeten A, De Bruyn L, De Keersmaeker L, Vandekerkhove K, Smets K, D’Havé H, Lust N, De Schrijver A, Willems L (2004), Evaluatie van beheermaatregelen om de ecologische waarde van populierenbossen te optimaliseren IBW Bb R 2004.004, Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, Geraardsbergen, Belgium
Dit artikel afdrukken