Wat is obesitas? Het verhaal van een jongen en meisje, allebei te zwaar maar heel verschillend

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) noemt obesitas een complexe chronische ziekte met als kenmerk een te grote hoeveelheid vetcellen die de gezondheid kunnen schaden. Obesitas kan gepaard gaan met metabole, lichamelijke, mentale en sociale problemen, zoals insulineresistentie, beperkingen bij bewegen, depressieve klachten en sociale uitsluiting. Deze problemen dragen bij aan een lagere ervaren kwaliteit van leven in vergelijking met leeftijdsgenoten met een gezond gewicht. Obesitas kan leiden tot hart- en vaatziekten op latere leeftijd. Minder bekend is echter dat obesitas, soms al op jonge leeftijd, tot meer dan 200 andere ziektes kan leiden of bestaande ziektes kan verergeren.

Praktijkgevallen
Aan de hand van twee praktijkgevallen wil ik illustreren hoe divers obesitas zich kan uiten en hoe complex het antwoord is op de vraag ‘wat is obesitas?’.

De eerste casus gaat over een 19-jarige jongen, die vanaf zijn geboorte werd omschreven als een voorbeeld van ‘Hollands welvaren’. Hij was een fysiek sterk kind; hij liep al met 11 maanden en fietste rond met tweeënhalf jaar. Als kleuter sjouwde hij met zijn klasgenootjes rond op het schoolplein. Op 8-jarige leeftijd merkte een schoolarts op dat zijn gewicht meer dan twee standaarddeviaties boven de gemiddelde groeicurve uitsteeg en werd hij doorverwezen naar een kinderdiëtist. Na vele dieetpogingen samen met zijn ouders ontwikkelde hij een weerstand tegen sociale eetgelegenheden. Desondanks had hij altijd een warme vriendengroep en rondde hij zijn schoolperiode succesvol af. Op zijn 19e heeft hij een stabiel, verhoogd gewicht, zonder metabole complicaties, en is hij begonnen aan een rechtenstudie aan de universiteit.

De jongvolwassenen in beide casussen hebben op papier een vergelijkbaar ernstige mate van overgewicht, gebaseerd op hun BMI, maar toch zien we een hele andere mate van gewichtsgerelateerde gezondheidsbeperkingen

De tweede casus gaat over een 18-jarig meisje dat in de puberteit obesitas ontwikkelde. Tot haar elfde levensjaar had ze geen gezondheidsproblemen. Na de echtscheiding van haar ouders en een verhuizing van het stadscentrum naar een achterstandswijk, ontwikkelde ze een eetbuistoornis. Haar ouders kwamen niet verder dan elkaar te verwijten de oorzaak te zijn van het overgewicht van hun dochter. Het meisje zakte in 4 mavo voor haar eindexamen en was de enige in haar vriendinnengroep die achterbleef op de middelbare school. Haar nieuwe klasgenoten pestten haar om haar gewicht, wat leidde tot somberheidsklachten en een angststoornis. Op haar achttiende verjaardag maakte ze een afspraak bij de huisarts om te bespreken of ze obesitasmedicatie kan krijgen. Bij lichamelijk onderzoek ontdekte de huisarts dat ze een hoge bloeddruk heeft.

Obesitas anders vaststellen
De diagnose obesitas wordt gesteld op basis van de BMI, de verhouding tussen gewicht en lengte. Een BMI boven de 30kg/m² (of een equivalent hiervan bij kinderen) wordt geassocieerd met gezondheidsrisico’s. Deze definitie is goed bruikbaar voor onderzoek en beleid op populatieniveau. Maar op individueel niveau blijken er grote verschillen te bestaan tussen hoe ziek een lichaam kan zijn bij eenzelfde verhoogde BMI-waarde. Dit paradigma ontstaat doordat de lichaamsverhouding, uitgedrukt in BMI, een matige correlatie heeft met het (dis)functioneren van de vetcellen en de bijbehorende beperkingen. De jongvolwassenen in de twee praktijkgevallen hebben op papier een vergelijkbaar ernstige mate van overgewicht, gebaseerd op hun BMI, maar toch zien we een heel andere mate van gewichtsgerelateerde gezondheidsbeperkingen.

Om de ernst van obesitas voor een individu te duiden, wordt internationaal daarom meer en meer gebruik gemaakt van de zogeheten EOSS (Edmonton Obesity Staging System) classificatie. In dat systeem wordt gewichtsgerelateerd functioneren op vier domeinen gescoord: Metabool, Mechanisch (fysiek), Mentaal en Milieu (sociale en maatschappelijke participatie). Dat werkt niet alleen goed voor het inschatten van individuele gezondheidsrisico’s, maar is ook een behulpzaam middel om de ziektelast voor een individu in te schatten. In de eerste casus krijgt de jongen een EOSS score van 0 (op een schaal van maximaal 3) op alle vier de domeinen, terwijl het meisje in de tweede casus gemiddeld een score tussen de 2 en 3 zal krijgen binnen de vier domeinen. Bij het lezen van de casussen zal je aanvoelen dat de jongen niet zit te wachten op een behandeling voor de ziekte obesitas, omdat hij geen beperkingen ervaart. Daarentegen zoekt het meisje begrijpelijkerwijs zelf hulp om haar ziektelast te verminderen.

Daarentegen hoop ik enig inzicht te bieden in de uitdagingen bij het vaststellen van obesitas als ziekte, vanuit het perspectief van een zorg-/hulpverlener die bovendien ook herkenbaar zullen zijn voor iemand met overgewicht

Lijden is afhankelijk van beleving
Met dit voorbeeld wil ik niet suggereren dat alles in scores te vatten moet zijn en in te delen in hokjes, ten doel om het stroomdiagram van het protocol maar te kunnen volgen. Daarentegen hoop ik enig inzicht te bieden in de uitdagingen bij het vaststellen van obesitas als ziekte, vanuit het perspectief van een zorg-/hulpverlener die bovendien ook herkenbaar zullen zijn voor iemand met overgewicht.

Gebaseerd op mijn ervaringen als zorgverlener en onderzoeker zou ik obesitas omschrijven als een complexe, chronische ziekte die ontstaat wanneer een te grote hoeveelheid aan vetcellen disfunctioneert en daarmee een cascade van gezondheidsschade veroorzaakt. Zonder academisch laboratorium is het moeilijk om het functioneren van vetcellen te testen. Maar wanneer je de tijd neemt voor een verdiepend gesprek om het biomedisch en psychosociaal functioneren van iemand met een verhoogd BMI in kaart te brengen, kun je vaststellen of iemand lijdt aan obesitas als ziekte.