Wat is obesitas? Het obese lichaam is het topje van de ijsberg

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bestempelt obesitas als een ziekte. Maar dan wel een ziekte van deze tijd, zou je kunnen zeggen.

Begin jaren tachtig had namelijk nog maar 5% van de Nederlandse bevolking obesitas. Intussen is dat meer dan verdriedubbeld. Toch zijn onze genen al die tijd niet veranderd en werkt ons lichaam niet anders. Maar onze omgeving ziet er wel 180 graden anders uit. Van het eten in de supermarkt is 80% zeer ongezond. Alles om ons heen is ingericht op gemak: roltrappen, wasmachines, elektrische heggenscharen, liften, fatbikes, stofzuigerrobots – you name it. Onze hersenen zijn er gek op! Het oerbrein is namelijk maar op twee dingen uit: snel genot en zo efficiënt mogelijk omgaan met de beschikbare energie.

Het oerbrein is namelijk maar op twee dingen uit: snel genot en zo efficiënt mogelijk omgaan met de beschikbare energie

Alsof het nog niet erg genoeg is
Hoe erg is het eigenlijk als je obesitas hebt? Heel vervelend als je voor je kleding bent aangewezen op speciale plus size modezaken. Nog vervelender is dat mensen met obesitas stelselmatig worden gestigmatiseerd als minder intelligent, zwak en met een gebrek aan zelfdiscipline. Maar het meest vervelende aan obesitas is dat je gezondheid down the drain gaat.

Door de toegenomen hoeveelheid buikvet gaat je gezondheid hard achteruit. Dit zogeheten visceraal vet scheidt ontstekingsbevorderende stoffen uit, waardoor het risico op aandoeningen zoals diabetes type 2, hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten vergroot. Ook beïnvloedt het de werking van insuline, wat kan leiden tot insulineresistentie. Dit betekent dat cellen minder goed reageren op insuline, waardoor het lichaam moeite krijgt om bloedsuikerwaarden stabiel te houden. Door verhoogde ontsteking en insulineresistentie neemt de kans op verstopte bloedvaten en een verhoogde bloeddruk toe. Dit kan het risico op een hartaanval of beroerte vergroten. Bovendien kan buikvet de lever belasten doordat het invloed heeft op de vetstofwisseling. Dit kan leiden tot leververvetting, wat een negatieve impact kan hebben op de leverfunctie en het metabolisme. Obesitas vormt dus een serieuze bedreiging voor je gezondheid. Daarnaast hebben veel mensen met obesitas last van vermoeidheid, weinig energie en zitten zij vaak niet lekker in hun vel.

Waarom de een wel en de ander niet?
Maar hoe komt het dan dat sommige mensen obesitas ontwikkelen en anderen niet? Want ook als je genetisch meer risico hebt, hoef je niet obees te worden. Het lijkt niet zo te zijn dat het beloningssysteem van mensen met obesitas meer gestimuleerd wordt. Dat zou namelijk kunnen verklaren waarom sommige mensen meer calorierijke voeding tot zich willen nemen dan anderen.

Onderaan de streep komt het erop neer dat als je meer energie in je lichaam stopt dan je gebruikt, je in gewicht toeneemt. Sommigen zijn meer bezig met hun gezondheid dan anderen. Mindset blijkt hierin een belangrijke drijfveer te zijn: kies je voor kortetermijn verzadiging of kies je voor voedsel dat ook echt een voedingswaarde heeft voor je lichaam en geen loze vulling is?

Eigen schuld, dikke bult?
Is het dan ‘eigen schuld, dikke bult?’ Had iemand maar niet door moeten eten terwijl duidelijk was dat het de verkeerde kant op ging? Dat is een makkelijke gedachte. Veel hangt af van het gezin waarin je opgroeit. Was er aandacht voor gezonde voeding en bewegen? Was er kennis over wat gezond is? Werd er tijd genomen om verse maaltijden te bereiden en gezamenlijk aan tafel te eten? Was sporten normaal? Was er liefdevolle aandacht voor elkaar? Voldoende financiële middelen? Geen trauma’s? Dan sta je al één nul vóór.

Ontwikkel je chronische stress, zoals steeds vaker voorkomt in onze huidige samenleving, dan is je cortisol structureel verhoogd. Waarom is dat vervelend? Omdat daardoor dat eerder genoemde buikvet zich ontwikkelt. En je krijgt ook meer trek in calorierijke voeding.

Financiële problemen kunnen bijvoorbeeld voor chronische stress zorgen. Maar ook kunnen ze ervoor zorgen dat het moeilijk is om aan gezonde producten te komen of toegang te hebben tot sport en beweging. Een sociaal isolement en gevoelens van eenzaamheid kunnen ook stress geven. Dit verhoogt het risico dat iemand zijn gevoel ‘weg eet’ met vaak calorierijk ‘troostvoedsel’.

Het contact met het lichaam, het voelen, is er vaak niet meer

Slaapt iemand chronisch slecht? Ook dan komt dat verhoogde cortisol weer om de hoek kijken. Ben je overdag niet fit, dan wordt het extra uitdagend om ongezonde voeding het hoofd te bieden.

Als er sprake is van trauma of bijvoorbeeld een negatief zelfbeeld, kan dit leiden tot het wegeten van emoties in plaats van stil te staan bij: ‘wat voel ik? waar komt dat gevoel vandaan?’ Het contact met het lichaam, het voelen, is er vaak niet meer.

Topje van de ijsberg
Het obese lichaam is eigenlijk het topje van de ijsberg dat boven het oppervlaktewater uitsteekt. Daaronder bevindt zich een woud van grondoorzaken dat ervoor zorgt dat het heel moeilijk is het hoofd te bieden aan alle verleidingen en het gemak van onze huidige samenleving. Terwijl we zitten met een oerbrein dat juist uit is op verleidingen en gemak.

Moet je met een obees lichaam dan maar als slachtoffer met een zak chips op de bank blijven zitten? Nee, zeker niet! Je kunt namelijk het tij keren. Door te onderzoeken waar gedrag en gewoontes vandaan komen. Door hulp te zoeken om de grondoorzaken van obesitas aan te pakken. Stap voor stap toe te werken naar een gezonde leefstijl. Niet makkelijk. Misschien wel moeilijker dan stoppen met roken, maar zeker niet onmogelijk.

Sterk bewerkt fors duurder maken. Ingewikkeld? Wel als je de voedselindustrie zich ermee laat bemoeien.

De verantwoordelijkheid
En dan nog de obesogene samenleving. De gezondheid van burgers zou centraal moeten staan, niet de economische belangen van bijvoorbeeld de voedselindustrie. Gezonde keuzes belonen, bijvoorbeeld door een btw-vrijstelling op gezonde, onbewerkte voeding. Sterk bewerkt fors duurder maken. Ingewikkeld? Wel als je de voedselindustrie zich ermee laat bemoeien. Geef mij een middag in een supermarkt en ik heb de schifting zo gemaakt. Meer ruimte voor bijvoorbeeld huisartsen om leefstijl bespreekbaar te maken in plaats van het blijven voorschrijven van pillen. Ondersteuning bij leefstijl door gedragsverandering te vergoeden. In het onderwijs ‘hoe zorg ik goed voor mijzelf, zowel fysiek als mentaal’ integreren in het vakkenpakket. Om zomaar wat punten te benoemen.

Daar is aanpassing van wet- en regelgeving voor nodig. Het huidige kabinet zegt preventie hoog in het vaandel te hebben staan, maar uit de plannen blijkt dit totaal niet. Integendeel. Misschien maakt het meer indruk als we de epidemie waar we op afstevenen bestempelen als ‘obesitascrisis’.