Deze dagen dwalen bij het woord ‘mediterraan’ de gedachten af naar warme, onbezorgde tijden. Met het mediterrane dieet als medisch gesanctioneerde benchmark voor een gezond eetpatroon, toegejuicht door cardiologen en oncologen, lijkt er geen wolkje aan de hemel te zijn. Lekker en toch gezond, het kan dus.

Olijfolie
In de werkvelden van techniek en organisatie is een 'benchmark' precies gedefinieerd, in de voedingskunde helaas niet. Over het ideale en doenbare ‘MedDiet’ een andere keer. Kadotip voor Kerst: een fles echt goede olijfolie, de nectar in elk MedDiet.

Met regelmaat verschijnen er onrustbarende onderzoekverslagen over de relatie tussen veranderende eetgewoonten en de verslechterende volksgezondheid, in alle streken van de wereld. De idylle van een gezond en lang leven in de zon rond de Middellandse Zee is ook aan erosie onderhevig. Griekse, Italiaanse en Spaanse kinderen zijn het dikst van alle kinderen in de grote landen in Europa. Op Cyprus en Malta, die midden in de Middellandse Zee liggen, is het het allerberoerdst gesteld met de jeugdobesitas, volgens de WHO in een rapport uit 2019. En dat komt niet omdat ze te veel mediterraans eten.

Armoede
So much voor het mediterrane dieet in de Mediterranée? Daar lijkt het in de landen zelf paradoxaal genoeg wel op. Andere factoren die de gewichtsverschillen met kinderen in andere landen kunnen verklaren zijn een hoog geboortegewicht, te weinig fysieke activiteit, slaaptekort en een relatief kleinere lichaamslengte, waardoor de BMI-ratio rekenkundig ongunstig uitvalt. Veel kan onder de paraplu van de SES, de sociaal economische status. Armoede maakt namelijk dik, weer een paradox.

Was het mediterrane dieet voorheen per definitie traditioneel geïnspireerd, lokaal geproduceerd en met liefde zelf bereid, die praktijk is minder en minder terug te vinden in de keukens van de gewone bevolking. Kon het armeluiseten in Italië nog als de cucina povera een culinaire cultstatus bereiken, inmiddels is het meer iets voor foodsnobs. ‘Più se spenne, e pejo se magna’, hoe meer je betaalt, hoe slechter je eet, wil een Romeins spreekwoord. Maar dat gaat niet meer op. Gezond eten is duurder geworden dan slecht eten.

Was het mediterrane dieet voorheen per definitie traditioneel geïnspireerd, lokaal geproduceerd en met liefde zelf bereid, die praktijk is minder en minder terug te vinden in de keukens van de gewone bevolking
Bertolli
Het geïdealiseerde beeld van de grote Italiaanse familie, aan een lange tafel buiten, zoals te zien in de Bertolli-reclames met kranige oma’s, is in de afgelopen dertig jaar achterhaald. Oma’s kookkunst komt tegenwoordig uit een potje, handig voor in het toenemende aantal Italiaanse éénoudergezinnen.

Een groot Italiaans onderzoek onder de bevolking van de regio Molise, een streek in het midden- zuiden, keek naar de veranderende eetgewoonten van de bevolking. Het Moli-sani Project werd uitgevoerd door epidemiologen van meerdere Italiaanse universiteiten en aangestuurd vanuit het plaatsje Pozzili, waar het Istituto Neurologico Mediterraneo Neuromed I.R.C.C.S. is gevestigd.

Het onderzoek resulteerde onder meer in een artikel in het gezaghebbende blad The American Journal of Clinical Nutrition, onder de titel ‘Ultra-processed food consumption is associated with increased risk of all-cause and cardiovascular mortality in the Moli-sani Study’.

Bewerking
De algemene bevindingen van de studie, zoals verwoord in de titel, zijn niet opzienbarend. Uit alle onderzoeken naar een (hoog) gebruik van ultra-bewerkt voedsel komen verbanden met een verslechterende gezondheid, een hoger risico op hart- en vaatziekten en sterfte door alle oorzaken naar voren.

De studie ging uit van de NOVA-classificatie, de indeling in vier groepen voedingsmiddelen naar de mate van hun (industriële) bewerking. Over het concept ultra-processed food (UPF) in NOVA is veel discussie, maar ondanks de tekortkomingen is NOVA van alle pogingen de ‘gezondheid’ van voeding in te delen de meest gebruikte en geaccepteerde.

Aan dit onderzoek deden 22.475 inwoners ouder dan 35 uit de regio Molise mee. In 2005 zijn zij geworven, zijn hun gegevens over hun eetgewoonten, gezondheid en leefstijl geregistreerd en sindsdien regelmatig geüpdate. Behalve een indeling volgens de NOVA-criteria is aan de hand van de Mediterranean Diet Score (MDS) bepaald in welke mate er nog volgens het mediterrane dieet gegeten werd.

Pizza’s
Over de hele studiepopulatie gerekend bestond de dagelijkse inname in grammen voor 10% uit UPF, per dag 181,5 gram, voornamelijk van vleeswaren, pizza’s, cakejes en taartjes. Vooral jonge, hoogopgeleide vrouwen zaten in de groep tot 15% dagelijkse UPF-consumptie. Een hogere inname van UPF betekende meestal een lagere MDS-score. Elke 5% meer UPF liet een verhoogd risico op sterfte aan hart- en vaatziekte en alle oorzaken zien. Maar een hoge MDS-score èn een hoge UPF-inname verlaagde dat risico weer en ook het risico op kanker verdween uit de statistieken.

“Volgens onze observaties hebben mensen die grote hoeveelheden van deze voedingsmiddelen consumeren een verhoogd risico om te sterven aan hart- en vaatziekten en cerebrovasculaire aandoeningen," zegt hoofdauteur Marialaura Bonaccio in EurekAlert. Cerebrovasculaire aandoeningen, zoals beroertes en TIA’s, zijn evenals hartinfarcten veelal het gevolg van atherosclerose, aderverkalking.

Het teveel aan suiker speelt wel een rol, maar dat is slechts goed voor 40% van het verhoogde overlijdensrisico. Ons idee is dat een belangrijk deel voor rekening van de industriële verwerking zelf komt, die grote veranderingen in de structuur en de samenstelling van voedingsstoffen aanbrengt
Suiker
Een grote boosdoener is de toegevoegde suiker, maar dat is niet het hele verhaal. “Het teveel aan suiker speelt wel een rol, maar dat is slechts goed voor 40% van het verhoogde overlijdensrisico. Ons idee is dat een belangrijk deel voor rekening van de industriële verwerking zelf komt, die grote veranderingen in de structuur en de samenstelling van voedingsstoffen aanbrengt," aldus onderzoeker Augusto Di Castelnuovo in EurekAlerts.

De onderzoekers geven de zwakke plekken van hun longitudinale cohortstudie aan. Een observationele studie zoals deze kan geen causale relaties bewijzen. Het gebruik van vragenlijsten waarop deelnemers hun eetgewoonten invullen, de FFQ’s, is even betrouwbaar als het geheugen en de oprechtheid van de deelnemers. Ook waren de vragen niet afgestemd op de NOVA-criteria en is er geen verband onderzocht tussen UPF en obesitas, waardoor de effecten van obesitas op ziekte en sterfte niet meegerekend konden worden.

Dit allemaal zal een reden zijn geweest om geen risicopercentages in de Conclusion te noemen. Maar wel in de Discussion. Een hoge consumptie van UPF verhoogt het risico op overlijden aan een hart- en vaatziekte met 58% en overlijden aan een hersenaandoening met 52%. Overlijden door alle oorzaken is verhoogd met 26%, kanker uitgezonderd. Het gaat hier om het relatieve risico, in vergelijking met de groep die het minste UPF consumeerde.

Fytochemicaliën
De auteurs zeggen dat hun bevindingen eerder bewijs (zoals dat van het grote Franse Nutri-Net Santé onderzoek) ondersteunen, maar “dat de ongunstige associatie van UPF met gezondheid waarschijnlijk niet volledig te verklaren is door de nutriënten in deze voedingsmiddelen”.

Metingen van biomarkers van de nierfunctie en factoren van de laaggradige inflammatie wijzen weliswaar op te veel suiker, zout en verzadigd vet in UPF, en te weinig vezels en fytochemicaliën, maar dat verklaart nog niet de grootte van de waargenomen effecten. Dat moet met nieuw onderzoek aangetoond worden, in klinische, gerandomiseerde trials, zeggen de auteurs.

Los daarvan moeten er meerdere maatregelen worden genomen om de bevolking gezonder te laten eten. Licia Iacoviello, hoofd afdeling epidemiologie en preventie van I.R.C.C.S. en mede-auteur van het AJCN-artikel, zegt in EurekAlert: “Pogingen om de bevolking naar een gezonder dieet te leiden kunnen niet langer alleen worden ondernomen met het tellen van de calorieën of door vage verwijzingen naar het mediterrane dieet.”
Dit artikel afdrukken