Wie er nog niet van overtuigd is dat covid-19 een onberekenbaar kreng is, en dat het treffen van de juiste maatregelen een spel van onzekerheden is, heeft nu in de kerstlockdown alle tijd terug te blikken. Wat dachten we aan het begin van de pandemie dat ons te wachten stond? Hoe goed is de wetenschap in het voorspellen geweest?

Wat in ieder geval niet is uitgekomen, is dat het ontwikkelen van een vaccin jaren zou duren. Dat is alvast mooi meegenomen. Wel is aardig uitgekomen hoe het verloop van de pandemie zou zijn, afgezet tegen de strengheid van de maatregelen. Er is licht aan het einde, maar we moeten nog wel een flinke tunnel door, en het is niet de Gotthard dit jaar.

Afgang
Een opmerkelijke casus waarmee de grilligheid van het virus en de adequaatheid van de (zogenaamd) op empirie gestoelde maatregelen geïllustreerd worden, is het enigmatische optreden van John Ioannidis, dat in de Verenigde Staten is uitgelopen op een heuse affaire. Een afgang, zegt het ene kamp. Goed vastgehouden aan de wetenschappelijke principes, zeggen anderen. De kampen zijn verdeeld - hoe kan het anders in de Verenigde Staten - langs een dikke politieke lijn.

De hoogleraar geneeskunde aan Stanford geldt sinds 2005 als de plaaggeest van het (medische) wetenschappelijk onderzoek. Toen verscheen zijn artikel ‘Why Most Published Research Findings Are False’. Dat en ander werk hebben sindsdien een grote rol gespeeld in de weging van de bewijskracht en voorspellende waarde van veel onderzoek. Ook (en misschien wel vooral) in de wetenschappen van voeding en gezondheid. De dikke vraagtekens die er bij de overvloedige onderzoeksliteratuur geplaatst zijn door de scepsis die Ioannidis aanwakkerde, hebben veel aannames over het effect van voedingsstoffen op de humane gezondheid ernstig beschadigd. En bijgedragen aan een veranderde kijk op voeding.

Paniek was evenmin noodzakelijk als de hele wereld stilzetten
Luisteren
Ook op Foodlog, waar geregeld debat is over de ideeën, methodes en waarde van wetenschappelijk onderzoek, is Ioannidis vaak opgevoerd. Toen Ioannidis zich in maart mengde in het debat over de coronapandemie, kopte Foodlog: ‘Als John Ioannidis zich laat horen, moet je luisteren’. Ioannidis schreef een column op het blog Stats, waarin hij de data over de besmettingen en de besmettelijkheid van het virus “utterly unreliable” noemde. Hij schatte het uiteindelijke aantal doden in de Verenigde Staten door het virus op 10.000. Het zijn er nu 300.000. Later noemde hij die 10.000 een ‘lagere schatting’.

Reconstructie
Er is nog alle reden om naar Ioannidis te luisteren, al was het maar om zijn perspectief te horen op wat er sinds maart gebeurd is. De Washington Post maakte een reconstructie. Ioannidis wordt geïntroduceerd met zijn referenties: arts-onderzoeker met specialisme infectieziekten, epidemioloog, mathematicus en berucht om “zijn rigoureuze evaluaties - en frequente ontmaskering - van medische behandelingen”.

Deze kwaliteiten maakten hem een graag geziene gast in tv-programma’s en hij verscheen met instemming veelvuldig op de Amerikaanse buis. Zijn boodschap loog er niet om: het virus is lang niet zo erg als iedereen denkt, we moeten geen paniek zaaien, en de economische gevolgen van een lockdown zijn schadelijker voor de samenleving dan het virus zal zijn. “We trappen in de val van de sensatiezucht,” zei hij, geciteerd door de Washington Post. Wel zei hij steeds: we weten maar heel weinig zeker.

Desinformatie
Dat tv-interview werd een half miljoen keer bekeken op YouTube, totdat het na zes weken - tot Ioannidis’ ontzetting - verwijderd werd met als opgegeven reden: desinformatie over covid-19. Maar Ioannidis zweeg niet en deed wat hij altijd doet: de data volgen en tegen de algemene opinie of wetenschappelijke consensus ingaan als dat nodig is. Hij was van mening dat de overheid de zieken en zwakken moest beschermen tegen infectie en het bedrijfsleven en de scholen moest openhouden voor de minder kwetsbaren. Hij ontkende niet dat het virus echt bestond, ook niet dat het dodelijk was, maar wel dat het een complot of nep zou zijn. Paniek was evenmin noodzakelijk als de hele wereld stilzetten.

Hoewel Ioannidis onder meer een voorstander was van strenge regulering van het wapenbezit, van een verbod op de tabaksindustrie en hij zich als wetenschapper tot de evidence-based geneeskunde beperkt, werd hij het rechtse kamp ingetrokken waarvan de voorman zeer uitgesproken was: president Trump. Zijn optreden op het Trump-gezinde Fox News maakte het er niet beter op.

Als hij niet een van de auteurs was, zou ik zeggen dat dit het soort onderzoek is dat hij in een van zijn lezingen zou opvoeren als een uitzonderlijk gevaarlijke cocktail van slechte wetenschap
Sterftecijfer
Naarmate de pandemie verergerde, werden Ioannidis’ argumenten zwakker. Het was geen kwestie van overreageren, waarvoor hij waarschuwde, maar juist van het uitblijven van maatregelen waardoor de pandemie tot de huidige dodelijke omvang kon groeien.

Wat zijn positie ook niet sterker maakte, was dat hij zijn naam verleende en meewerkte aan een Stanford-onderzoek dat op basis van (naar later bleek) slechte data een veel te lage ‘mortality rate’, sterftecijfer, voorspelde. Geen 0,9% van de geïnfecteerden, wat de consensus was en waarop de lockdown-maatregelen wereldwijd waren gebaseerd, maar 0,2%. “Het leek erop dat elke kritiek die Ioannidis op het werk van slordige wetenschappers had, zich nu tegen hem keerde”, schrijft de Washington Post. Ook al omdat de studie medegefinancierd was door een luchtvaartondernemer, die weer wilde vliegen.

Cocktail
“Als hij niet een van de auteurs was, zou ik zeggen dat dit het soort onderzoek is dat hij in een van zijn lezingen zou opvoeren als een uitzonderlijk gevaarlijke cocktail van slechte wetenschap,” zei een collega van een andere universiteit. Na wat aanpassingen aan de data en uitleg over de gebruikte termen bleef Ioannidis bij de uitkomsten. “Zo moet wetenschap werken,” was zijn reactie op de kritiek en de correcties.

Hij kreeg lof toegezwaaid voor zijn strikte opstelling, maar ook kritiek op het ‘sloppy’ onderzoek. Een collega merkte op dat hij wel wat al te gretig dwarsligt. Hij werd het slachtoffer van kwaadaardige aanvallen, ook persoonlijke. “Ik heb mij nog nooit zo ellendig gevoeld,” zegt hij. Hij vluchtte deze zomer min of meer naar zijn geboorteland Griekenland en naar Berlijn, waar Stanford een dependance heeft, weg van het politieke krachtenveld dat de discussie over het virus had overgenomen in de Verenigde Staten onder Trump. “Ik vind het heel eng als we wetenschappelijk denken en onderzoeken gaan onderdrukken, wat de reden ook mag zijn,” zei hij. “Meer zekerheid overbrengen dan er is redt geen levens.”

Maar naarmate de dagen kouder werden en het aantal slachtoffers toenam, kwamen vele werkers in de gezondheidszorg tot de conclusie dat onzekerheid ook geen levens redt, schrijft de Post. Grote delen van de wereld zijn in lockdown. Die 10.000 doden vallen al maanden gemiddeld elke week in de Verenigde Staten. Ioannidis mocht na zijn strandvakantie niet meer van Athene naar Berlijn vliegen en reisde terug naar Californië, naar Stanford.
Dit artikel afdrukken