In het ruim zeven meter lange spijsverteringskanaal tussen mond en kont leven meer dan 100.000 miljard bacteriën. Je hebt tien keer meer darmbacillen dan lichaamscellen. Die levende have is niet alleen een complexe chemische fabriek, ze vormt een cruciaal onderdeel van je immuunsysteem. Het is niets minder dan een zelfstandig orgaan! Geregelde aanvulling met ‘goede’ melkzuurbacteriën, probiotica, houdt dat orgaan in balans en je defensie op scherp.

niet het zoveelste voorbeeld van kwakzalverij
Ze hebben een wat onsmakelijk imago, maar die honderdduizend miljard darmbacterieën (ruim een kilo) zijn net zo cruciaal als de lucht die we inademen. In ruil voor wat onverteerbare koolhydraten maken ze onmisbare enzymen, vitamines, vetzuren en eiwitten. Ze neutraliseren schadelijke stoffen. Ze bouwen dag en nacht aan de fijne dijk die je ‘s ochtends na je eerste bak koffie op het emaille legt. Ze houden minder aardige, maar onvermijdelijke en deels zelfs noodzakelijke concurrenten als Salmonella, Clostridia en E. Coli in toom, zodat die niet gevaarlijk worden. De afgelopen tien jaar verloopt het onderzoek naar de menselijke darmflora met zevenmijlspassen. Dat de darm met een totale oppervlakte van maar liefst 250 vierkante meter letterlijk de toegangspoort tot ons lichaam vormt, was lang bekend. Betrekkelijk nieuw is dat dat voetbalveld is bezaaid met gespecialiseerde immuuncellen, die alles wat naar binnen wil grondig fouilleren. Naar schatting 70 procent van ons immuunsysteem zetelt in de darm! Bij onraad waarschuwen en instrueren deze ‘poortwachters’ collega-immuuncellen elders in het lichaam. ‘Je kunt je voorstellen dat er van alles mis kan gaan als die ‘selectie aan de poort’ niet goed verloopt,’ zegt Dr Hans van Schijndel, biochemicus bij Yakult in Amstelveen. Ook nieuw is dat de darmflora nauw samenwerkt met het immuunsysteem. Van Schijndel: ‘Er is een krachtige wisselwerking tussen darmbacterieën en de immuuncellen in de darmwand. Een eenvoudig voorbeeld: er is aangetoond dat lactobacilli, die deel uitmaken van een gezonde en evenwichtige darmflora, de activiteit van zogenoemde natural killer cellen kunnen verhogen, waardoor je beter bestand bent tegen ziektekiemen.’

Kunnen we dat kennelijk zo belangrijke leven in de darm beinvloeden? Het antwoord op die cruciale vraag luidt ‘ja’. ‘Gunstige’ melkzuurbacterieën in de voeding, vooral lactobacillen en bifidobacterieën, verbeteren de samenstelling en conditie van de darmflora. Deze micro-organismen heten probiotica. Vroeger kwamen ze in grote hoeveelheden voor in gefermenteerde producten als yoghurt, kaas, bier, zuurkool, salami, olijven en ingemaakte groenten. Tegenwoordig zijn we voor een flinke dosis probiotica aangewezen op functional food. Probiotica zijn minder fancy dan je wellicht veronderstelt. ‘Toen ik tien jaar geleden begon met het bestuderen van ‘gunstige’ bacterieën, ging ik er vanuit dat ik de onzin ervan binnen een jaar voor eens en altijd zou aantonen,’ bekende professor Albert Flynn, voedingswetenschapper aan University College Cork, afgelopen maart op een congres in Dublin. ‘Ik deed het af als het zoveelste voorbeeld van moderne kwakzalverij en stond klaar om het te debunken. Zelden heb ik er verder naast gezeten. Beinvloeding van de darmflora met probiotica biedt ongekende mogelijkheden om de volksgezondheid te verbeteren.’ Zoals? Een simpel voorbeeld: steeds meer ziekenhuizen geven patiënten die met antibiotica worden behandeld gedurende de hele kuur dagelijks een probiotisch drankje. Het is immers bewezen dat aanvulling met gunstige bacterieën de onvermijdelijke verstoring van de darmflora (met ondermeer diarree als gevolg) tot een minimum beperkt. Maar de effecten gaan veel verder. Ook als je topfit bent, kan het slim zijn om op gezette tijden wat extra melkzuurbacterieën of bifidobacillen te tanken. Een overzicht van de voordelen.

reguleren het immuunsysteem
De Zweedse kinderarts Bengt Björksten heeft een bijzondere hobby. Al vanaf het begin van zijn carrière in de jaren ’60 verzamelt hij poepmonsters van kleuters. Voor je een verkeerd beeld van de man krijgt, Björkstens belangstelling is zuiver wetenschappelijk. Hij brengt de bacteriologische compositie van de uitwerpselen in kaart. Vanaf ongeveer 1980 zag de dokter de darmflora van de Zweedse kinderen gestaag achteruit gaan. Het aantal bacteriesoorten nam af en er vonden ongunstige verschuivingen plaats in de verhouding tussen schadelijke en gunstige bacteriën. Parallel aan die ‘neergang’ ontstond een ware golf van allergieën. Ook astma en auto-immuunziekten kwamen steeds meer voor. In 1991 kreeg Björksten de gelegenheid om ook in het straatarme Estland, juist bevrijd van het Sovjetjuk, poepschouwingen te verrichten. Zijn vermoeden werd bevestigd. De darmflora van de kinderen in het ‘smerige’ Oostblokland leek als twee druppels water op die van de Zweedse kids in de jaren ’60. En net als in het Zweden van toen, kwamen allergieën en astma er nauwelijks voor. Was de link tussen het immuunsysteem en de levende have in de darmen tien jaar geleden nog zuiver hypothetisch, inmiddels staat vast dat de twee onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Sterker nog: de darmflora is onderdeel van het immuunsysteem. ‘In feite vormen die honderdduizend miljard bacteriën in de darm een orgaan op zich,’ zegt de Finse hoogleraar kindergeneeskunde en immunologie prof Erika Isolauri. ‘Er is een intensieve en gecompliceerde interactie tussen de darmflora en het immuunsysteem. We hebben een prachtige term voor die voortdurende communicatie: host-microbe crosstalk. Naarmate we die communicatie beter begrijpen, kunnen we afwijkingen gerichter corrigeren met probiotica.’ Isolauri geldt wereldwijd als dè expert op het gebied van probiotica en allergieën. In een baanbrekend onderzoek toonde ze twee jaar geleden aan dat tijdige toediening van gunstige melkzuurbacteriën bij genetisch vatbare zuigelingen voorkomt dat ze later allergieën ontwikkelen.

beschermen tegen darmkanker
Het is nogal een claim en hij mag dan ook niet op de flesjes staan. Nog niet. Want het onderzoek naar de (preventieve) inzet van melkzuurbacteriën tegen darmkanker is gloeiend heet. In 2000 ontdekte professor Ian Rowland van de University of Ulster dat twee ‘doodgewone’ probiotica, Bifidobacterium longum en Lactobacillus acidolphilus, de darmwand van ratten beschermen tegen sterk kankerverwekkende stoffen. Ratten die tegelijk met een dosis celgif probiotica krijgen, ontwikkelen veel minder op beginnende kanker duidende afwijkingen dan ratten die de probiotica wordt onthouden. Vervolgens ging Rowland experimenteren met ratten die al darmkanker hadden ontwikkeld. Opnieuw bingo. probiotica blijken beginnende tumoren te remmen. En afgelopen maart maakte de onderzoeker bekend dat prille experimenten met mensen laten zien dat het gebruik van probiotica het ontstaan van poliepen – een voorstadium van darmkanker – remt of zelfs helemaal voorkomt. Rowland: ‘Het is te vroeg om stellige uitspraken te doen, maar we weten dat probiotica kankerverwekkende stoffen binden, dat ze kankercellen ‘overhalen’ om zelfmoord te plegen en dat ze krachtige anti-kanker enzymen aanmaken. Die kennis, gecombineerd met de eerste resultaten in mensen, stemmen ons bijzonder hoopvol.’ Darmkanker is in Nederland de vierde doodsoorzaak.

houden je hart happy
Althans, dat is erg waarschijnlijk! Zweedse wetenschappers hebben aangetoond dat coronaire hartziekte (‘verstopte’ kransslagaderen) een auto-immune component heeft, dat wil zeggen dat het immuunstysteem zich per ongeluk tegen eigen weefsels keert; in dit geval de kransslagaderen. Aan het Karolinska Instituut in Stockholm worden zelfs al proeven gedaan met een vaccin tegen aderverkalking. Ook probiotica – met hun steeds sterker wordende reputatie van immuunregulatoren – staan in dit verband volop in de schijnwerpers. Maar er is nog een andere manier waarop Lactobacillus & Co je mogelijk behoeden voor een hartinfarct. Volgens voormalig WHO-onderzoeker Dr Antonio Constantini spelen ongewenste schimmels een belangrijke rol bij het ‘dichtgroeien’ van kransslagaderen. ‘Schimmels maken in de darm gifstoffen, zogenoemde mycotoxinen,’ verklaart Constantini. ‘Sommige mycotoxinen, ondermeer die van een schimmel die algemeen voorkomt in granen, wekken al in kleine hoeveelheden ernstige aderverkalking op. In een gezonde, evenwichtige darmflora krijgen zulke schadelijke schimmels geen kans. Maar als de balans verstoord raakt, gaan ze woekeren, waardoor er hoge concentraties bloedvat-onvriendelijk gif in het bloed komen. Eén van de manieren van het lichaam om zich tegen mycotoxinen te beschermen, is de aanmaak van extra cholesterol. Cholesterol maakt gifstoffen minder schadelijk. Probiotica laten een cholesterolverlagend effect zien, omdat ze kwalijke darmschimmels en hun gifstoffen temmen, waarna het lichaam de cholesterolproductie omlaag brengt.’ Alle medicijnen die enigszins tegen hartinfarcten beschermen, zoals statines, aspirine, visolie en foliumzuur, hebben één eigenschap gemeen: het zijn potente schimmeldoders.

bekorten reizigersdiarree
Montezuma’s revenge, de reizigersdiarree die je oploopt in een tropisch paradijs, is het gevolg van een brutale verstoring van je darmflora. De vaste bewoners worden opgeschrikt door onverwachte gasten en het duurt even voor ze het bezoek op hun rechten en plichten hebben gewezen. Hoe meer ‘goede’ bacteriën je darm bevolken, hoe minder makkelijk de tropische poep-microben op de klink van je hoteldeur je van slag kunnen maken. In een onderzoek dat werd gepresenteerd in het New England Journal of Medicine stelde gastro-enteroloog Dr Michael Farting vast dat dagelijkse consumptie van een probiotisch yoghurtdrankje het risico op reizigersdiarree sterk vermindert, terwijl de ellende sneller voorbij is mocht er toch stront aan de knikker zijn. Dr Farting drong aan op verder onderzoek, maar neem van ons aan, iemand met zo’n achternaam weet waarover hij praat. Yoghurtdrankjes zijn buiten de koelkast beperkt houdbaar en dus minder handig op een lange (vlieg)reis. probiotica zijn echter ook in capsules (gevriesdroogd) verkrijgbaar. Er is nogal wat kaf tussen het koren. Vraag je apotheker om een product dat levend in de darm aankomt.

beschermen tegen infecties
In Japan trekken tienduizenden ‘Yakultmeisjes’ er dagelijks per dienstfiets op uit om de mensen thuis en op de werkvloer hun probiotica te bezorgen. Een driekwart eeuw oude traditie, die actueler is dan ooit.Probiotica blijken ons namelijk minder aantrekkelijk te maken voor Potentieel Pathogene bacteriën (PPB’s), zoals Streptococcus pneumoniae (longontsteking), Bèta hemolytische streptococcen (bloedvergiftiging), Haemophilus influenzae (bloedvergiftiging) en de gevreesde multiresistente Staphylococcus aureus. Al deze kwelgeesten komen voor in onze neus, waar ze wachten op een geschikt moment om toe te slaan. Duitse onderzoekers stelden vast dat ze verdwijnen of sterk in aantal afnemen als we dagelijks een flinke dosis melkzuurbacteriën krijgen. Maar we drinken die yoghurtjes toch niet door onze neus? ‘Nee, ook hier zijn we getuige van een mooi staaltje host-microbe crosstalk,’ zegt Prof Dr Eric Claassen, hoogleraar immunologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. ‘De probiotica stimuleren het zogenoemde lymphoïde weefsel in de darm. Dat instrueert bepaalde immuuncellen om aan het weefsel in de luchtwegen te vertellen dat het de afweer moet opvoeren. Vanaf dat moment zijn zich aldaar ophoudende ziekteverwekkers hun leven niet meer zeker. Een buitengewoon fascinerend mechanisme, dat we stapje voor stapje beter gaan begrijpen. Ik verwacht dat die voortschrijdende kennis de komende jaren tot revolutionaire behandelmethoden en preventiemaatregelen zal leiden.’

behoeden je voor verkoudheid
Probiotica verhogen niet alleen de weerstand tegen potentieel gevaarlijke bacteriën, ze helpen het lichaam ook in de strijd tegen virussen. Onderzoekers uit het Duitse Kiel toonden zeven jaar geleden aan dat dagelijkse inname van lactobacteriën of bifidobacillen het immuunsysteem aanspoort om extra antistoffen te produceren tegen het poliovirus, zodra het daaraan wordt blootgesteld. Nu heb jij, aangenomen dat je wieg niet op Urk of de Veluwe stond, weinig reden om wakker te liggen van polio. In 2001 meldden diezelfde Duitse wetenschappers echter dat het mechanisme ook opgaat voor verkoudheids- en griepvirussen. Sterker nog, een placebogecontroleerd dubbelblind onderzoek liet zien dat langdurige, dagelijkse consumptie van een probiotisch melkproduct de kans op verkoudheden aanzienlijk vermindert.

verlagen de bloeddruk
Het lijkt te mooi om waar te zijn, maar er valt geen speld tussen te krijgen. Zelfs de bloeddruk is tot op zekere hoogte een afspiegeling van je darmflora en het herstel van een in de war geschopt evenwicht doet een verhoogde bloeddruk dalen. Hoogstwaarschijnlijk doordat bepaalde gunstige darmbacteriën ‘knutselen’ met langsdrijvende eiwitten en er zogenoemde ACE-remmers van maken. Sommige onderzoekers menen dat deze stoffen, die wij bij hoge bloeddruk van de dokter uitgeschreven krijgen, in de gezonde darm voortdurend in kleine hoeveelheden worden aangemaakt. Wil je die bloeddrukverlagende peptiden kant en klaar scoren? Eet kaas! De Ierse biochemicus Prof Dr Richard FitzGerald toonde aan dat peptiden die in ruime mate aanwezig zijn in ondermeer Danish Blue, Camembert, Edammer, Goudse, Emmenthaler en Havarti, de bovendruk met wel 29 millimeter kwikdruk doen dalen. FitzGerald: ‘Dat is echt spectaculair. Je hebt het over ronduit farmacologische prestaties.’

houden een maagzweer op afstand
Nog niet zo lang geleden dachten dokters dat maagzweren worden veroorzaakt door stress. Heetgebakerde mannen zouden meer maagzuur produceren en dat maagzuur zou de maagwand irriteren. Inmiddels is bekend dat de ‘managerskwaal’ het werk is van een ordinaire bacterie, de Helicobacter pylori. Het zal de familie pylorie worst zijn of jij van het opvliegende danwel het flegmatische type bent. Of de etters bivak maken in je maagwand en daar een ontsteking (maagzweer) veroorzaken, hangt vooral af van de microflora in je maag, ofwel van de concurrentie die de potentiële onruststokers te duchten hebben. Onderzoekers van de Vrije Universiteit en de Erasmus Universiteit toonden twee jaar geleden aan dat geregelde consumptie van yoghurt verrijkt met Lactobacillus casei Shirota de Helicobacter-populatie in toom helpt houden, terwijl buitenlandse studies er op wijzen dat probiotica het risico op maagzweren ook daadwerkelijk verkleinen. In tegenstelling tot antibiotica roeien probiotica Helicobacter pylori niet uit, maar dat is waarschijnlijk juist voordelig. In bescheiden aantallen lijkt deze ‘boosdoener’ namelijk te beschermen tegen een aantal andere kwalen.

verlichten lactose-intolerantie
Lactose, melksuiker, is voor zeventig procent van de wereldbevolking een problematisch koolhydraat. Om het af te breken heb je het enzym lactase nodig. Alleen mensen met een lange Europese achtergrond hebben er geen last van en sommigen zijn zo ‘lactose-intolerant’ dat ze een glaasje melk moeten bekopen met diarree, buikpijn en krampen. Tal van probiotica verhelpen dit ‘euvel’ in elk geval deels, doordat ze in de darm lactase gaan produceren. Vandaar dat lactose-intolerante mensen vaak wel echte ouderwetse, melkzuurgefermenteerde yoghurt verdragen.

geef je darmflora goed te eten
Minstens zo belangrijk als het geregeld aanvullen van gunstige darmbacterieën – door het eten en drinken van echt ouderwetse melkzuurgefermenteerde producten of het gebruik van moderne probiotica – is het voeden van die geallieerde troepen. Onderzoek laat zien dat individuele probiotica hun werk dan beter doen. Bij studies naar darmkanker bleek dat alle geteste bacterieën veel effectiever zijn als ze worden toegediend in combinatie met inuline, een fructo-oligo-sacharide die voorkomt in bonen, uien, knoflook, rogge en zelfs in stroop en bruine suiker. Ook andere wateroplosbare vezels uit met name groenten en fruit zijn een lekkernij voor goede bacterieën.


de markt
Onze darmflora is niet meer wat ‘ie was. Een alsmaar schoner wordend leefmilieu, steeds snellere productiemethoden waarin geen ruimte meer is voor langdurige fermentatieprocessen, pasteurisatie, een kwistig gebruik van antibiotica, het zijn stuk voor stuk factoren die het milieu in de darm hebben verarmd. ‘Toch is het niet reëel om vanuit een soort naïeve romantiek terug te verlangen naar de tijden van weleer,’ meent immunoloog Claassen. ‘Overgrootvader had waarschijnlijk een gezondere darmflora, maar ik denk niet dat wij met hem zouden willen ruilen. Als hij een triviale infectieziekte kreeg, bijvoorbeeld van zijn niet gepasteuriseerde zuivel, was het voor hem erop of eronder. Wij verkeren in de luxe dat we onze darmflora weloverwogen kunnen balanceren. De wetenschap zal in de komende jaren op de proppen komen met probiotica die heel specifiek beschermen tegen bepaalde condities. Het gonst in het vakgebied van de spannende ontwikkelingen. Maar nu al kun je je algemene weerstand verhogen met een aantal uitstekende producten die gewoon in de koeling van de supermarkt staan. De tijd dat probiotica konden worden afgeserveerd als onzinproducten is definitief voorbij.’ Een kort overzicht van de markt.

Yakult
Marktleider Yakult is de absolute pionier op het gebied van probiotica. Het bedrijf werd in de jaren ’30 van de vorige eeuw opgericht door Dr Minoru Shirota, arts en microbioloog aan de Universiteit van Kyoto. Shirota huldigde het motto ‘Kencho Choju’: gezonde darmen zijn de basis voor een lang leven. Hij was zijn tijd ver vooruit toen hij stelde dat uiteenlopende ziekten hun oorsprong vinden in een verstoorde of niet optimale darmflora. In 1930 isoleerde Shirota uit de menselijke darmflora een melkzuurbacterie die in staat is het zure milieu van de maag te overleven. Deze bacterie – Lactobacillus casei Shirota genaamd – is sindsdien uitvoerig bestudeerd en vormt nog altijd de basis van het probiotische yoghurtdrankje. Waarom die kleine flesjes? “Heel simpel,” verklaart Yakult-woordvoerster Martine van der Velde. “Wij willen kunnen garanderen dat de consument uitsluitend Lactobacillus casei Shirota binnenkrijgt. Als je een hersluitbare verpakking na opening in de koelkast zet, kan het product worden gecontamineerd met andere bacteriën, waardoor de kwaliteit achteruit gaat. Een flesje Yakult sla je in één keer achterover. Minuten later krijgt je darm versterking van een paar miljard springlevende hulptroepen en gegarandeerd alléén van de gewenste soort.”

ProViva
Deze loot van de Zweedse zuivelreus Skånemeieriet was de eerste serieuze niet-Japanse speler op de markt van de probiotische dranken. ProViva is vervaardigd op basis van haver en fruit en dus geschikt voor mensen die geen melkbestanddelen verdragen. Als probioticum wordt de bacteriestam Lactobacillus plantarum 299 gebruikt. ProViva’s producten worden ontwikkeld in samenwerking met het Food Science Centre van de Universiteit van Lund en hebben bewezen bij geregeld gebruik zowel verstopping als diarree te verhelpen. ProViva komt binnenkort op de Nederlandse markt.

Vifit en Actimel
Vifit is een recent ‘me too’ product van Campina Melkunie, op de markt gebracht toen wetenschappelijk onderzoek steeds overtuigender bewijzen voor de gezondheidsbevorderende effecten van probiotica opleverde. Vifit bevat de bacterie Lactobacillus rhamnosus Gorbach & Goldin. Danone’s Actimel is ook nieuw, maar eigenlijk de oudste van allemaal. ‘Dat zit zo,’ vertelt immunoloog Eric Claassen. ‘In 1918 ontwikkelde kinderarts Daniel Crasso in Barcelona een ‘levende’ yoghurt, op recept verkrijgbaar om diarree bij kinderen te verlichten. Dat werkte zo goed, dat de dokter een bedrijf oprichtte: Danone. Niet lang daarna verhuisde Danone naar Frankrijk, liet de probiotica waaien en werd groot met gewone toetjes. Met Actimel is de zuivelgigant dus feitelijk weer terug bij het product waarmee het ooit begon.’ Actimel bevat Lactobacillus casei defensis.

Dit artikel verscheen in 2004 in Men's Health, Melchior Meijer stelde het ter beschikking als service voor onze lezers in verband met de discussie over de EFSA en gezondheidsclaims rond probiotica elders op deze site.



Dit artikel afdrukken