Meeprofiteren
Met de PAS3 is gegokt en verloren. En dat verlies is groter dan de aanvankelijke winst die met de invoering van de PAS in 2015 (in ieder geval tijdelijk) werd geboekt. Het PAS is opgesteld vanwege de veehouderij, die alleen kon uitbreiden via (kostbare) externe of interne saldering. Onder de PAS werd gratis depositieruimte verstrekt. Maar ook andere sectoren dachten mee te kunnen profiteren, zoals bouwprojecten, havens en dijken enzovoorts. In het algemeen waren dat verschijnselen waarover nog vrijwel nooit in termen van stikstofdepositie was gesproken, maar die nu in de PAS mee werden genomen en die met de ondergang van het PAS dus ook direct in de problemen kwamen.
Voor 2015 moesten agrarische bedrijven die wilden uitbreiden het hebben van interne (extra techniek inzetten) en externe (stikstofdepositie opkopen) saldering. Met de invoering van de PAS werd externe saldering verboden maar na de uitspraak had dat weer gewoon kunnen worden opgepakt. De uitspraak luidde: niet verhogen, de (verkeerde) conclusie: we moeten verlagenEen voorbeeld is het vliegveld Lelystad. Die organisatie heeft onder de PAS een melding gedaan; daarmee was een toestemming verkregen voor extra stikstofdepositie; achteraf blijkt deze toestemming dus niet geldig en legalisatie zonder meer is ook niet mogelijk4. De reacties op de uitspraak van de Raad van State inzake de PAS waren merkwaardigerwijs niet: ‘laten we kijken wat wij vóór de PAS deden’, maar: ‘wij moeten de uitstoot van stikstof drastisch verminderen’. Voor 2015 moesten agrarische bedrijven die wilden uitbreiden het hebben van interne (extra techniek inzetten) en externe (stikstofdepositie opkopen) saldering. Andere plannen en projecten moesten de zgn. ADC-toetsing doorlopen (alternatieven – dwingende redenen van groot openbaar belang – compensatie) om een vergunning te kunnen krijgen5. Met de invoering van de PAS werd externe saldering verboden6, na de uitspraak van de Raad van State werd dat wel weer toegestaan. Dat had dus weer gewoon kunnen worden opgepakt. Dat dat niet direct is gebeurd, komt door dat de verkeerde conclusies zijn getrokken uit de uitspraken van de Raad van State. De uitspraak luidde: niet verhogen, de conclusie: we moeten verlagen. De Commissie Remkes kwam al meteen met die conclusie7.
Kritische depositiewaarde
Daarmee kwam ook de tweede, grote, crisis in beeld: onze natuurgebieden zijn sterk overbelast met stikstof. Voor stikstofgevoelige gebieden is een kritische depositiewaarde vastgesteld8 die in werkelijkheid vaak vele malen wordt overschreden. De depositie moet dus omlaag, niet omdat de Raad van State dat zei, maar omdat de Habitatrichtlijn daartoe verplicht (artikel 6, eerste en tweede lid). Daar is evenwel geen termijn aan verbonden. We kunnen daarvoor dus de tijd nemen, ook al moeten we misschien wat meer haast maken dat we de afgelopen 30 jaar9 hebben gedaan. Misschien waren we te druk met het ontgaan van de gevolgen van de richtlijn voor plannen en projecten. De PAS staat wat dat betreft in een lange Nederlandse traditie.
Frappant is intussen wel dat met de PAS – als tegenhanger van de extra depositie – eigenlijk ook voor het eerst serieus werk werd gemaakt van zgn. bronmaatregelen, zoals voor de waterhuishouding, om de natuur in de gebieden te verbeteren, inclusief budgetten. De grote crisis moet dus ook worden aangepakt. Daarbij is niet alleen van belang dat we daarvoor een lange termijn visie ontwikkelen, maar dat we ook beseffen dat de aanpak niet automatisch leidt tot ruimte voor plannen en projecten, zoals velen lijken te denken. Het is immers niet zo dat, nu wij massaal 100 km per uur zijn gaan rijden de kritische depositiewaarde niet langer wordt overschreden10. Of, anders gezegd: als in Friesland een luchtwasser wordt geplaatst, betekent dat niet dat er in Roermond gebouwd kan worden. Sterker nog: door allerlei generieke maatregelen verdwijnen de mogelijkheden voor compensatie (projecten) en voor externe saldering (veehouderijen). De verwarring bij de overheid leidde er zo ook toe dat de provincies in hun beleidsregels – in navolging trouwens van minister Schouten – voor de saldering allerlei extra eisen gingen stellen, om de depositie te verlagen (afromen, inleveren van rechten, geen latente ruimte voor saldering). Daarmee zouden we de totale depositie misschien kunnen verlagen, maar ook daarmee wordt de grote crisis niet opgelost.
De depositie moet dus omlaag, niet omdat de Raad van State dat zei, maar omdat de Habitatrichtlijn daartoe verplicht. Daar is evenwel geen termijn aan verbondenOnoplosbaar
De eerste, acute, crisis is intussen ook nog lang niet opgelost en misschien intussen wel onoplosbaar geworden. Er zijn tenminste nog twee problemen: de PAS-melders en de externe saldering. Het legalisatieprogramma van LNV voor de PAS-melders komt neer op een opkoopregeling11. De daaruit voortvloeiende ‘ruimte’ zou dan worden toegedeeld aan de PAS-melders. Daar hebben deze melders voorlopig niets aan12. Legalisering is moeilijk omdat dit leidt tot extra depositie bovenop het al eerder vergunde. De handhavingsverzoeken stromen binnen bij de provincies. Besluiten om niet te handhaven worden door de rechtbanken vernietigd13. Er is immers geen concreet zicht op legalisering en handhaving is waarschijnlijk ook niet onevenredig.
De provincie Overijssel heeft de minister een brief geschreven over PAS-meldingen en de stikstofaanpak. In die brief geeft de provincie Overijssel aan naar aanleiding van rechterlijke uitspraken geen mogelijkheid te zien om de afwijzing van handhaving volgens de nadere eisen van de rechtbank te onderbouwen. De nieuwe stikstofminister denkt dat de rechter ruimte laat voor een individuele belangenafweging waarbij het mogelijk is om te onderbouwen dat handhaving niet evenredig is. Daarvoor moet op individuele basis een afweging worden gemaakt tussen het natuur- en bedrijfsbelang. Dat is niet erg concreet en volgens mij ook niet haalbaar. Dan geldt de beginselplicht tot handhaving. We kunnen ons vervolgens concentreren op de vraag: wie draagt de schade?
Men zou PAS-melders kunnen legaliseren door ze een vergunning te geven op basis van interne of externe saldering. Maar voor externe saldering heeft de Raad van State een ernstige barricade opgeworpen in de uitspraak van 24 november 202114.
Twee rechtsoverwegingen zijn met name van belang:
- 30.4 (…) dat een maatregel die als instandhoudings- of passende maatregel kan worden ingezet alleen als mitigerende maatregel in een passende beoordeling kan worden betrokken als, gelet op de staat van instandhouding en de instandhoudingsdoelstelling, het behoud van natuurwaarden is geborgd of in geval een verbeter- of hersteldoelstelling geldt, dat doel ook op andere wijze kan worden gerealiseerd. (…)
- 30.5 (…) inzichtelijk moet worden gemaakt met welke andere maatregelen een daling van de stikstofdepositie voor dit Natura 2000 gebied kan worden gerealiseerd. In dit geval hebben provinciale staten echter met de verwijzing naar het beheerplan naar het oordeel van de Afdeling dat inzicht niet geboden. Hiertoe overweegt de Afdeling dat in paragraaf 4.3 van het beheerplan geen enkele concrete maatregel wordt aangegeven gericht op die stikstofdepositie. Verwezen wordt naar vaststaand landelijk beleid en provinciaal beleid gericht op de beperking van emissie van nieuwe stallen en op mogelijk in de toekomst te sluiten convenanten over het verbinden van extra eisen aan bestaande stallen. Ook met de enkele stelling dat in de provincie Noord Brabant extra emissie eisen aan stallen worden gesteld en dat 30% afroming plaats vindt bij vergunningverlening op basis van extern salderen, is onvoldoende inzicht gegeven dat de daling op andere wijze kan worden gerealiseerd.
Hier blijkt dat de Raad van State de weg intussen ook is kwijt geraaktStoppen met externe saldering
Naar aanleiding van deze uitspraak heeft de provincie Overijssel bekend gemaakt te stoppen met de externe saldering. Het kan niet meer. Hier blijkt dat de Raad van State de weg intussen ook is kwijt geraakt: er wordt bij mijn weten voor het eerst een verbinding gelegd tussen de eerste twee leden van artikel 6 Habitatrichtlijn en het derde en vierde lid van die richtlijn15. De provincie had terecht gewezen op het beheerplan: daar liggen de voornemens om de natuur te verbeteren, bijvoorbeeld door passende maatregelen te nemen. Dat dat niet veel voorstelt is een andere kwestie, die niet op tafel ligt bij de beoordeling van een plan of project. Dat de Raad van State dat anders ziet is een missslag, Ook aan de Kneuterdijk worden nu de eerste en de tweede crisis door elkaar gehaald. In de uitspraak inzake Moerdijk16 heette het nog:
- De Afdeling overweegt dat de algemene opgave om de te hoge stikstofdepositie in Natura 2000-gebieden terug te brengen moet worden onderscheiden van de besluitvorming over individuele plannen en projecten die tot stikstofdepositie leiden. De algemene opgave hangt samen met de uit de Habitatrichtlijn voortvloeiende verplichting tot behoud, herstel en het voorkomen van verslechtering van de Natura 2000-gebieden (artikel 6, eerste en tweede lid).
Trouwens externe en interne saldering worden ook nog ernstig bemoeilijkt, zo niet onmogelijk gemaakt, doordat rechtbanken de emissiefactoren uit de Regeling ammoniak en veehouderij (de Rav-lijst) niet meer als uitgangspunt willen nemen bij de berekeningen17.
Intussen is er veel geld vrijgemaakt voor stikstofbeleid, maar liefst €25 miljard. Een deel daarvan gaat naar bronmaatregelen. Een deel daarvan gaat ook naar het opkopen en desnoods onteigenen van veehouderijen. Zo ongeveer de enige boodschap uit de ‘hoofdlijnenbrief’ van minister Van der Wal van 1 april 202218 die is opgepikt, gaat over dat opkopen. De minister heeft de verwachting gewekt dat dat een heel aantrekkelijke regeling wordt, hetgeen veel veehouders die al in gesprek waren met de provincie over stoppen op basis van de bestaande opkoopregelingen heeft doen besluiten daar nog maar even mee te wachten. Aangezien ook onteigening, zoals gezegd, in de brief niet wordt uitgesloten zijn veel landbouworganisaties, voor wie dat kennelijk onaanvaardbaar is, uit de provinciale overlegstructuren gestapt. Ook deze brief werkt dus weer eens averechts.
Tip: onder de oude Interimwet ammoniak en veehouderij zijn uitstekende resultaten behaald met saldering van emissiesSaldering op emissie
Ik ben bang dat de stikstofcrises inderdaad onoplosbaar zijn geworden. Alleen een gebiedsgerichte aanpak biedt wellicht nog kansen. Het zou dan echter niet moeten gaan om de “gebiedsplannen” zoals die in de Hoofdlijnenbrief aan de provincies worden gevraagd c.q. opgelegd, maar om een plan per Natura 2000 gebied. En daarvoor hebben we al een wettelijke figuur: de reeds genoemde beheerplannen19. Het is mij een raadsel waarom dat plan niet in beeld komt. Een aanpassing van beheerplannen zou vergezeld kunnen gaan van een landinrichtingsproject, waarbinnen maatregelen en voorzieningen kunnen worden uitgevoerd en een eventuele herverkaveling kan plaatsvinden. Het spreekt vanzelf dat de in het beheerplan opgenomen passende maatregelen niet meer beschikbaar zijn voor saldering. Daarmee zou ook het probleem van de Raad van State op dat punt zijn opgelost. Tenslotte wil ik nog een tip geven voor een verdere verlaging van de stikstofbelasting: voer (naast een saldering op depositie) een saldering op emissie in. Onder de oude Interimwet ammoniak en veehouderij zijn daar uitstekende resultaten mee behaald. De grote ammoniakdeken zal snel dunner worden.
Noten:
1. Zie: D.W. Bruil – De acute stikstofcrisis opgelost, NJB 15 november 2019, nr. 2955,
2. ABRS 29 mei 2019, CLI:NL:RVS:2019:1603, TvAR 2019/7989. Op deze datum verschenen ook .uitspraken over ‘beweiden en bemesten. Zie: CLI:NL:RVS:2019:1604, TvAR 2019/7990. Dat probleem is ook nog niet opgelost, zie Rechtbank Oost-Brabant 23 maart 2022, ECLI:NL:RBOBR:2022:1057.
3. In het vervolg wordt, overeenkomstig het geldende spraakgebruik over ‘de’ PAS gesproken.
4. Zie Kamerstukken II, 2021/22. 35334, nr. 174 inzake vliegveld Lelystad. Daar moet men ook weer opnieuw beginnen.
5. Hetgeen de Grand Prix in Zandvoort merkwaardigerwijs is gelukt. Zie: Rb. Noord-Holland 29 oktober 2019, ECLI:NL:RBNHO:2019:8925,
6. Artikel 5.5, derde lid, Wet natuurbescherming.
7. Niet alles kan - Eerste advies Adviescollege Stikstofproblematiek, september 2019.
8. De grens waarboven het risico bestaat dat de kwaliteit van het habitat significant wordt aangetast door de verzurende en/of vermestende invloed van atmosferische stikstofdepositie. Zie Overzicht van kritische depositiewaarden voor stikstof, Alterra rapport 2397 (2012).
toegepast op habitattypen en leefgebieden van Natura 2000
9. De Habitatrichtlijn 92/43/EEG dateert van 1992.
10. Het is zelfs de vraag of dat lukt als we alle menselijke activiteiten in Nederland achterwege laten.
11. Zie art. 1.13a Wet natuurbescherming, (wijziging door de Wet stikstofreductie en natuurverbetering).
12. Zie R.H.W. Frins en R.P.C.M. van Wel - Een Legalisatieprogramma PAS-meldingen maakt nog geen zomer TvAR 2022/4
13. Zie bijvoorbeeld Rechtbank Overijssel 25 januari 2022, ECLI:NL:RBOVE:2022:196/199; ECLI:NL:RBOVE:2022:197; ECLI:NL:RBOVE:2022:198; en ECLI:NL:RBOVE:2022:199
14. ECLI:NL:RVS:2021:2627 (Gebiedsontwikkeling Langstraat). Zie TvAR 2022/8091 met noot M. Jansen Schoonhoven.
15. Zie eerder al: Rechtbank Limburg 20-05-2022, ECLI:NL:RBLIM:2021:4198.
16. ABRS 30 september 2020, ECLI:NL:RVS:2020:2318
17. Zie daarover bijvoorbeeld Rechtbank Noord-Nederland 17-03-2022, ECLI:NL:RBNNE:2022:891; Rechtbank Oost-Brabant 08-04-2022, ECLI:NL:RBOBR:2022:1323.
18. Kamerstukken II, 2021/22, 33576, nr. 265.
19. Artikel 2.3 Wet natuurbescherming.
We nemen de tekst hier over voor een breder publiek omdat eind komende week de beleidsvoornemens van de minister van Landbouw en zijn collega voor Stikstof naar buiten komen. In een Kamerbrief presenteren de bewindslieden de gedachten die hun ambtenaren hebben geformuleerd om Nederland te verduurzamen en de basis te leggen voor bouwprojecten binnen het juridische kader van het Nederlandse en Europese natuurrecht. Vervolgens zal de wetgever daarover in de Tweede Kamer in debat gaan.
Gisteren lieten de Transitiecoalitie Voedsel, LTO Nederland, Agractie en FDF zich horen over de plannen. Ze verwachten strenge maatregelen die geen perspectief bieden. De actieorganisaties Agractie en FDF roepen op tot nieuwe grootschalige acties. Daarmee hopen ze de plannen te kunnen dwarsbomen. Acties tegen de wetgever en overheid halen echter zelden iets uit.
Te verwachten valt dat Nederland vanuit Den Haag een begin maakt met een gedwongen opschoning van de boerenstand. Die heeft zich de afgelopen dertig jaar te lang te doof heeft getoond voor politieke signalen dat krimp van boerenactiviteit in ons land gewenst is. Tevens mag gezegd worden dat de huidige signalen uit de Haagse burelen wijzen op vergaande en vermoedelijk uit de hand gelopen maatregelen. Ze wekken gemakkelijk de indruk van een afrekening met de boerenstand als gevolg van de toon en beelden die in zich in het politieke discours hebben genesteld.
Voormalig Statenlid in Noord-Brabant en kritische ChristenUnie-lid Hermen Vreugdenhil twitte naar aanleiding van de plannen die via de NRC werden gelekt dat de ministers wel eerlijk moeten zijn. Om de natuurgebieden te redden moet meer gebeuren dan gebieden schonen van boerenactiviteit; daarnaast vindt Vreugdenhil het kabinet ongeloofwaardig omdat het industriële emissies juist wel mogelijk wil maken en bijvoorbeeld niet rept over de noodzakelijke sluiting van de A67 langs N2000-gebeid De Peel. Akkerbouwer Johan Emmens drukte zijn gevoelens wat korter uit: 'Nederland wordt ontruimd', zegt hij op twitter.
Econoom, retailkenner en hoogleraar Laurens Sloot betwijfelt of het drastisch minderen van stikstof de beoogde effecten gaat hebben. Gehoopt wordt bijvoorbeeld dat het pijpenstrootje de heidevelden niet meer overgroeit. In oude tijden vraten schapen het nodige overgroeisel weg om de heide heide te laten. Nu moet dat allemaal gebeuren door aan de knop 'minder stikstof' te draaien, terwijl het land alleen maar intensiever wordt gebruikt wordt door meer woningen en andere vervuilende emissiebronnen en verstoringen van het leefmilieu.
Ik neem aan dat het bij de minister bekend is dat voor 80% reductie op de Peel het nodig is om naast sanering van de gehele veehouderij daar Eindhoven airport te sluiten, economie Eindhoven fors in te krimpen en de A67 en A2 af te sluiten? #eerlijkeverhaal https://t.co/W6Eu6MqKfw
— Hermen Vreugdenhil (@H_Vreugdenhil) June 3, 2022
Even in perspectief. Dit is hetzelfde ministerie dat nu naar de Raad van State is gestapt om de illegale houtstookvergunning van de Amercentrale, even groot als de uitstoot van 400 ???? -bedrijven die door de rechter vernietigd is alsnog vergund te krijgen.
— Hermen Vreugdenhil (@H_Vreugdenhil) June 3, 2022
Totaal ongeloofwaardig https://t.co/eVx3Ug2qGu
Samen met @gjcats brachten we in beeld hoe de stikstofbelasting op de Groote Peel door wegverkeer gezien wordt vanuit het ‘beleidsperspectief’ door toegepaste rekentrucs en wat de werkelijke belasting is.
— Hermen Vreugdenhil (@H_Vreugdenhil) June 3, 2022
Met 70 a 80% reductie van de Peel kan de A67 op slot. https://t.co/kRQWs6n86c pic.twitter.com/MLQ15XycG1
Nederland wordt ontruimd. https://t.co/wPeEHfcNj7
— Johan Emmens (@johan_emmens) June 2, 2022
We willen qua NH3-uitstoot terug naar pre WOI. Maar dat moet dan met 2 x zoveel mensen in NL en ongeveer 8 x zoveel consumptie. En dan vervolgens nog maar afwachten of natuur zich herstelt terwijl ook veel andere zaken zijn veranderd, zoals temp, neerslag, co2 en bebouwing/infra.
— Laurens Sloot (@SlootLau) June 3, 2022
Op 5 april krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
#87
Wonend in Azië, denk ik dat de vergelijking met Singapore, beter bij Nederland past als voorland naar de toekomst. Als eerste gaat de landbouw verdwijnen en daarna de (maak)industrie. Vervolgens het eigen autobezit en huisdieren. De nieuwbouw wordt hoger en hoger. De meterprijzen voor woonruimte gaan blijvend omhoog. Er komt meer nadruk op vakantie (dagen) om de stad(staat) te ontvluchten. Etc, etc
Frits, ik vind degene die het redden (20% of 20 van 20%) totaal niet interessant. Ik vind het wel opmerkelijk dat ze er zo zeker van zijn dat ze het redden.
De verschuiving (landverhuizing?) komt van onderop. Van die 40% die geen behoorlijk bestaan heeft en waarvan de helft eigenlijk helemaal geen bestaan heeft.
En dan maar hopen dat technologie "(robots, vertical farms, e.d.)" ons gaat redden. Rechtse hobby's zou ik zeggen.
Jan Peter van Doorn en Frank Eric van der Meer hebben het allebei over de 20% die het wel redt en voor zichzelf weet te zorgen. Gaat dat om dezelfde 20% of zie ik nog een andere 20% aan de horizon.
De 20% rijkste ter wereld (waartoe alle Nederlandse behoren) hebben welvaart. Zij weten zich te voeden (nu en straks), reizen de wereld rond en genieten van het leven.
Binnen die 20% rijksten ter wereld zijn er in Nederland ook 20% rijksten. Binnen ons land redden zij zich heel goed en velen zorgen primair voor zichzelf. Ze klagen dat ze op Schiphol in de rij staan, de brandstof te duur is, de natuur naar de gallemiezen gaat, boeren schuldig zijn en consumeren wat ze willen zonder rekening te houden met de consquenties. De overheid moet hun problemen oplossen, maar niet door aanpassing van hun eigen gedrag.
Deze laatste 20% is onevenredig sterk vertegenwoordigd in onze parlement. Die parlementariërs zijn oplossingsarm en polariseren om profileren en profiteren. Zij maken zich niet echt druk om de werkelijk primaire waarden in ons leven (veiligheid, voedsel, woning, etc) en focussen sterk op belangen van personen in de eigen bubbel. Zij praten om gehoord te worden, niet om te worden verstaan.
Deze 20% van de 20% zijn rijk in de portemonnee en sociaal arm. Soms heb ik met hen te doen.
Als lid van de stafafdeling #79 ;-) mijn two-cents maar even. Ik kan me helemaal vinden in Wouter's "Maar we moeten praktische blijven, met 18 miljoen zo op een kleine postzegel dan kan niet alles. Het ideaal van een eigen huis met tuin, geen geluidsoverlast, geen files en heel veen natuur-natuur past gewoonweg niet hier. Kiezen dus. Waar ik voor kies? Zeer behoudend zijn rondom immigratie, Nederland is wat 'te vol'. Flink investeren in een trein-metro-tram netwerk (en ja ook in Oost Nederland!). Vliegen moet enorm duurder worden (en de auto ook), leuk is dat niet, maar het is nodig."
Als we goed voor onszelf zorgen in Nederland, dan kunnen we van daaruit goed voor de rest van de wereld zorgen. Ik ben overigens wat positiever over die 20-20-60%-verdeling; er is wel wat verbeterd in de wereld wat dat betreft. Ik vergelijk ontwikkeling in Nederland ook graag met Japan. Daar is immigratie heeeel beperkt en dat levert de overheid in binnen- en buitenland ook kritiek op. De bevolking krimpt met een klein miljoen per jaar, voedselproductie en handen aan het bed krijgen zijn een uitdaging en de schuldenlast is groot. Maar de situatie stimuleert innovaties (robots, vertical farms, e.d.) en er is letterlijk en figuurlijk ruimte voor ontwikkelingen. Veel grond (m.n. die op berghellingen) blijft braak liggen omdat niemand er mee aan de slag wil. De natuur heeft de ruimte.
Tegelijkertijd neemt Japan wel haar internationale verantwoordelijkheid via ontwikkelingssamenwerking. De beste manier om de groei van de wereldbevolking te remmen is nog altijd ervoor te zorgen dat de armere landen een ontwikkeling doormaken, minder kindersterfte hebben en emanciperen. Daar kunnen we in Nederland volgens mij ook beter onze aandacht op richten, in plaats van elke anderhalf jaar een stad als Haarlem erbij te krijgen om vervolgens alle tijd, energie en geld te stoppen in het repareren van de collateral damage in de vorm van stikstof, waterkwaliteit, biodiversiteit etc.
#85, Jan Peter, daar weerklinkt ook 'de tragedie van de elite'. 'Wij' (in het welvarende westen) zitten nog wel even goed, relatief dan. Op den duur gaan die tragedies ook ons raken (dat doen ze al, maar nog niet echt), maar dat zal dan een andere 'ons' zijn, onze kinderen en kleinkids.
Je kan het ook een beetje met een pestepidemie vergelijken: eerst gingen de ratten eraan, daarna de mensen (en niet allemaal, maar de ontwikkelingen stagneerden daarna wel voor honderden jaren). Nu gaan natuur en biodiversiteit eraan, het klimaat en mensen in gebieden als India en Somalie. Ons treft dat nog nauwelijks, ook afgeschermd als we ons hebben mbv economie en handelsposities (de elite dus). In zoverre heeft Wouter dan gelijk. Daarna volgen de middeleeuwen.2, maar een kernoorlog (er wordt hier al over WOIII gerept) ligt ook om de hoek.