Gingen oosterse cowboys ineens melk drinken 5.300 jaar geleden?

Dankzij archeologisch onderzoek is de kennis van de vroege melkveehouderij in Eurazië een stuk groter geworden. Een internationaal team van onderzoekers, onder aanvoering van archeologen en genetici van het Max Planck Instituut, wist nauwkeurig te bepalen wanneer de Yamnaya-nomaden op de steppen ten noorden van de Zwarte Zee en de Kaspische Zee, grootverbruikers van zuivel werden: 3.300 jaar v.Chr.

In de 300 jaar die volgden werd de melk van hun dieren de brandstof voor een enorme expansie van hun leefgebied en breidde de Jamnacultuur, zoals de Nederlandse benaming luidt, zich uit van Scandinavië tot Hongarije en Mongolië. Behalve de melk van de dieren hadden de Yamnaya ook karren met wielen en getemde paarden, de twee andere factoren in hun toenemende mobiliteit.

Tandplak
Dat de nomaden van de Yamnaya-volkeren reislustig waren, was bekend. Maar dat verklaarde hun rappe expansie nog niet compleet. Totdat het zuivelgebruik zijn intrede deed. “Een cultuuromslag,” noemt hoofdonderzoeker Shevan Wilkin het in Science. “De Yamnaya vonden een nieuwe economie uit,” zegt zijn collega David Anthony. Hun stelligheid is gebaseerd op archeologisch onderzoek en op genetisch onderzoek aan een vijftigtal skeletten uit deze periode, de Vroege Bronstijd.

In tandplak, aangetroffen in skeletten op meer dan twintig vindplaatsen ten noorden van de Kaspische Zee, werden tot 3300 v.Chr. geen resten van zuiveleiwitten aangetroffen. De (semi) nomadische stammen voedden zich met riviervis (uit onder andere de Wolga en de Don), gejaagd wild en vlees van vee. Na die tijd komen er ook sporen van eiwitten voor in de tandplak die afkomstig zijn van zuivelproducten, van koeien, geiten en schapen, maar ook van paarden.

Galactose
Melk als “katalysator van steppemobiliteit” was het ontbrekende stukje in de puzzel van de opmerkelijke uitbreiding van het verspreidingsgebied. Genetisch onderzoek en de vondst van artefacten als karrenwielen en paardenskeletten laten sporen van de vroege Bronstijd-nomaden zien in het hele noordelijke steppengebied.

De Franse onderzoekers laten de mogelijkheid open dat de bewuste genmutatie eerst voorkwam in Europa en daarna bij de Yamnaya, niet andersom. Dat zou ook verklaren waarom nu meer Europeanen dan Oost-Aziaten lactasepersistent zijn

Aangenomen wordt dat melk verwerkt werd tot gefermenteerde producten, zoals kaas. Die konden bewaard blijven en mee op reis, al wordt niet helemaal uitgesloten dat verse melk, direct van de koe, ook een plaats in het dagelijkse menu had. Hedendaagse Centraal-Aziatische herders drinken warme melk in hun thee. Verse melk werd tot de uitvinding van de koeling bijna nergens gedronken, beweert ook Mark Kurlansky in zijn boek Milk!.

Fermentatie verlengde niet alleen de houdbaarheid, maar omzeilde ook het probleem van de lactose-intolerantie, het biologische gegeven dat volwassenen geen lactose (melksuiker) kunnen verteren na de zoogtijd. Door overerving van een bepaald allel, een genvariant, blijft het lichaam wel het enzym lactase produceren na de zoogtijd. Daardoor kan een volwassene ook lactose verteren.

Lactose is een disacharide en bestaat uit een molecuul glucose en galactose. Dat laatste geeft problemen als er geen lactase in de buurt is. Inmiddels is ongeveer een derde van de wereldbevolking lactasepersistent en daardoor lactosetolerant, met grote regionale verschillen.

Genmutatie
Evolutionair-biologisch is het stoppen van de lactaseproductie instrumenteel in het volwassen worden van jonge zoogdieren: van de tiet af en zelf gaan eten. In bevolkingsgroepen die millennia geleden de melk van hun dieren zijn gaan consumeren, vaak uit nood door gebrek aan andere voedselbronnen, is het vóorkomen van die genmutatie door natuurlijke selectie toegenomen. Wie voortdurend darmproblemen had, overleefde niet. Wie het gen wel had, gaf het door aan de kinderen.

Aangenomen wordt dat de Yamnaya-veehouders in de bewuste periode nog niet de genmutatie hadden ondergaan. Maar door de microbiologische fermentatie van de verse melk wordt de melksuiker omgezet in melkzuur. Iedereen kon wel zonder darmproblemen kaas en yoghurt eten.

Cowboys
Dat er ook paardenmelk genuttigd werd door bepaalde Yamnaya-stammen, zoals blijkt uit de analyse van de tandplak, is een sterke indicatie van het gebruik van paarden als vervoersmiddel, hoewel het nog niet zegt of de paarden bereden werden of trekdieren waren. Maar het is wel aannemelijk dat de paarden ruiters droegen die de kuddes bewaakten. Ze werden eerder al ‘eastern cowboys’ gedoopt.

De Yamnaya-volkeren brachten behalve het karrenwiel en de lactasepersistentie ook de Indo-Europese talen naar Europa en naar het Verre Oosten (Hindi is verwant aan Europese talen).

Verbeelding
“De genetische aanpassing van de mens aan de consumptie van melk van melkvee is een van de meest opzienbarende gevallen van de recente menselijke evolutie,” aldus een studie van de Université de Paris naar deze zeer tot de verbeelding sprekende snelle genetische adaptatie. Ze nuanceren echter de hypothese van de co-evolutie, die wil dat lactasepersistentie en de expansie van het gebied van de Centraal-Aziatische herdersvolkeren een een-tweetje is.

De Franse onderzoekers laten de mogelijkheid open dat de bewuste genmutatie eerst voorkwam in Europa en daarna bij de Yamnaya, niet andersom. Dat zou ook verklaren waarom nu meer Europeanen dan Oost-Aziaten lactasepersistent zijn.

Kumis
Er zijn volkeren die niet lactasepersistent zijn en toch deels afhankelijk voor hun voeding van zuivel, merken de Fransen op. Ze gebruikten alleen gefermenteerde zuivel of het zuivelgebruik veroorzaakte in de loop van de generaties een aanpassing aan het darmmicrobioom, waardoor ze geen last hadden van de galactose. De lactose die over blijft na de fermentatie is bovendien gemakkelijker te verteren dan die in verse melk. De bacteriën in de yoghurt of kefir worden tegelijk met de resterende lactose gedronken en blijven actief.

Een bekende drank door de eeuwen heen die in het hele steppegebied gedronken wordt is gefermenteerde melk van merries, kumis is één van de benamingen. Paardenmelk bevat veel lactose en dat levert door vergisting flink wat alcohol op, hetgeen de populariteit verklaart.