Wie heeft er niet af en toe last van een incidentele verstopping, bijvoorbeeld op vakantie of op een nieuwe werkplek? Ter verlichting gebruiken velen een huismiddeltje, zoals een thee of tablet gemaakt van aloë, senna, rabarberwortel of vuilboom, of een combinatie daarvan. De EU wil deze producten van de markt halen. De stoffen mogen alleen nog worden gebruikt in geregistreerde geneesmiddelen.

Kleurstoffen
De laxerende stoffen in aloë, senna, rabarber en vuilboom hebben – alhoewel de planten uit heel verschillende families komen - een chemische overeenkomst, waardoor ze laxerend werken. De stoffen die dat veroorzaken zijn rode of roodbruine kleurstoffen. Ze staan bekend onder de algemene verzamelnaam hydroxyanthraceenderivaten (HAD's).

Het besluit van de EC zet de deur wijd open voor het gebruik van de werking van traditioneel door het publiek gebruikte kruiden - en de belangrijkste werkzame stoffen daarin - voor de farmaceutische industrie alleen
In het plantenrijk komen deze laxerende stoffen uitgebreid voor. Ze zitten onder meer in schimmels en paddenstoelen, maar ook in sla en bonen. Het zijn in de plant voorlopers van onder meer hypericine, de rode kleur van de olie van sint-janskruid.

Er zijn verschillen in structuur en werking tussen de HAD's uit verschillende planten. Iedere kruidenexpert weet dat laxantia (laxeermiddelen) met HAD's niet geschikt zijn voor langdurig gebruik. Incidenteel kunnen ze echter geen kwaad, mits je niet zwanger bent of borstvoeding geeft; dat hoort ook op de verpakking te staan. Plantaardige HAD's worden al honderden jaren zonder veel problemen in onze cultuur toegepast. In China is rabarberwortel ook voor andere toepassingen een veelgebruikt middel. Onder meer in kruidenformules die tegen Covid 19 onderzocht worden.

Vergeet rabarber
De afgelopen maanden is in Europees verband druk gediscussieerd over een aanpassing van richtlijn 1925/2006 van de EU. Het onderwerp stond afgelopen maandag op de agenda van een virtuele EC meeting. Deze richtlijn betreft de aanvulling van voeding met stoffen zoals vitaminen en mineralen. Op het eerste oog is die niet relevant voor kruiden. Maar artikel 8 verwijst naar bijlage III. Daarin is de mogelijkheid opgenomen voor een lijst van verboden of beperkte toevoegingen. Die lijst is nog kort en bestaat inmiddels uit transvetzuren (beperkt tot 2% van vet) en de planten efedra en yohimbe (geheel verboden).

Afgelopen maandag werd besloten ook de HAD's toe te voegen. Het 'Standing Committee On Plants Animals, Food and Feed, sectie General Food Law' deed het voorstel om bereidingen van aloë en aloë-emodine, emodine en danthron volledig te verbieden. Aangezien de wetgeving niet toelaat om voor verboden substanties een maximum limiet op te leggen, zou men een normering willen opleggen tot de detectiegrens (0,5 of 1 ppm al naar gelang het type HAD). Vermoedelijk mogen dan zelfs rabarber, sla of boontjes niet meer verkocht worden omdat die al boven de norm zitten. Boontjes bevatten bijvoorbeeld 6 ppm; de norm wordt 1 ppm.

In de praktijk van het gebruik hebben zich vrijwel nooit problemen voorgedaan
Die strenge norm is het gevolg van een opdracht die de Europese Commissie de Europese voedselveiligheidautoriteit EFSA heeft gegeven. De EFSA moest de veilige, niet-carcinogene dosis voor HAD's bepalen. De EFSA antwoordde dat er geen veilige dosis aan te geven is. Daarom opteerde de EC voor een totaalverbod in richtlijn 1925/2006. Dit besluit is louter op basis van toxicologische vermoedens genomen; in de praktijk van het gebruik hebben zich vrijwel nooit problemen voorgedaan. De richtlijn zet dan ook een nogal zwaar voorzorgsinstrument in en lijkt met een kanon op een mug te willen schieten.

Experts over Aloë en HAD's
Kijk naar de EMA-monografie en het bijbehorende achtergrondrapport over gedroogd aloë-blad als laxans.

De laxerende eigenschappen worden toegeschreven aan antrachinonen (emodine) en -derivaten (HAD's), die zich in of direct onder de schil bevinden. De EMA, de Europese medicijnenautoriteit, vermeldt in het rapport dat aloë-emodine in vitro met DNA interacties kan aangaan. Echter in vivo is geen genotoxisch effect aangetoond. Er is vastgesteld dat ratten, die hoge doseringen krijgen toegediend over een langere tijd, carcinomen krijgen. Dat lijkt echter eerder het gevolg van de langdurige diarree die dan ontstaat, dan van de HAD's.

De EMA concludeert dat HAD's veilig en effectief zijn als laxerende middelen, mits gestandaardiseerd en in de omschreven doseringen (10-30 mg HAD's per dag). Het is enkel geschikt voor kortdurend gebruik, zoals alle drastische laxantia. Aloë, evenals andere antrachinonlaxantia zoals senna, rabarberwortel en vuilboom, moet niet gebruikt worden bij vernauwde of ontstoken ingewanden, onverklaarde buikpijn of dehydratie. Tevens is het niet geschikt voor kinderen onder de 12 jaar, zwangere en borstvoedende vrouwen. De EMA-publicaties betreffen uiteraard de als geneesmiddel te registreren of geregistreerde aloë-producten.

Voedingsmiddelen en voedingssupplementen
In de VS is voor Aloe-producten in de voedingsmiddelensfeer (zoals frisdrank) geregeld dat het HAD-gehalte onder de 5 ppm (5 mg/liter) moet liggen, omdat een laxerende werking ongewenst is. Het betreft doorgaans toepassingen op basis van de gel afkomstig van de aloë, waarbij de epidermis (buitenkant van het blad) zorgvuldig buiten de verwerking blijft. Daarnaast zijn er in Europa ook aloë-laxeermiddelen als voedingssupplement verkrijgbaar; die hebben aloë-emodinen als werkzame verbinding en daarin zijn functioneel HAD's aanwezig. In België is het maximum aan anthranoïden hiervoor gesteld op 14 mg/dagdosis. De verantwoordelijke fabrikanten moeten er onder meer bij vermelden dat zo'n product niet geschikt is voor langdurig gebruik.

Professor dr. Kris Demeyer en dr. Luc Delmulle zijn de auteurs van een standaardwerk over antrachinonen en de derivaten hiervan. In hun boek ruimen de auteurs veel misverstanden over de carcinogeniteit en de schadelijkheid van HAD's uit de weg. Met name gaat het hen erom dat je niet alle HAD's op één hoop kunt gooien en zeker niet de uiteenlopende planten en bereidingen die deze componenten bevatten. Er zijn grote verschillen. Het EFSA-compendium van risicovolle planten in de voeding uit 2012 verwijst naar dit boek.

Het uit de markt nemen van jarenlang gebruikte en veilig gebleken producten, gemaakt met zeer goed bestudeerde planten en doseringen die een veilig fysiologisch effect induceren, lijkt eerder op een poging om de producten te doen verschuiven naar de medicinale sector dan om de consument te beschermen
Wetenschappelijk?
Demeyer is verbaasd dat de EFSA zich in de rapportage uit 2018 volledig baseerde op een beperkt aantal studies waaruit op basis van niet-realistische doses en in proefdieren zou blijken dat zuiver aloë-emodine en emodine mogelijk kanker veroorzaken. Buiten beschouwing bleven de vele wetenschappelijke publicaties over het effect van complexe plantenpreparaten, toegediend in praktijkdoses. Van een wetenschappelijke studiegroep had hij een andere, meer wetenschappelijke, benadering verwacht.

Delmulle bekritiseert de discussie in Brussel over de veilige norm voor aloë-preparaten. Hierbij wordt geen onderscheid meer gemaakt tussen producten die van de gel en producten die van het ingedroogd sap worden gemaakt, de laxantia. De normen die zijn voorgesteld van 1 of 0,5 ppm, zijn nog veel strenger dan voor de gel in de VS, waardoor aloë als laxans-voedingssupplement niet meer kan worden toegelaten. Er wordt al jaren een sfeer van onterechte verdachtmaking gecreëerd rond 'de HAD's'. Het zou getuigen van wetenschappelijke integriteit indien men alle studies wetenschappelijk zou evalueren en niet enkel deze die in een bepaalde visie passen.

EFSA weigerde
Er is meer en meer consensus dat constipatie verantwoordelijk kan zijn voor darmproblemen waaronder mogelijk ook kanker. Het uit de markt nemen van jarenlang gebruikte en veilig gebleken producten, gemaakt met zeer goed in de praktijk bestudeerde planten en doseringen die een veilig fysiologisch effect induceren, lijkt eerder op een poging om de producten te doen verschuiven naar de medicinale sector dan om de consument te beschermen. Dit zou alleen maar mogelijk moeten zijn indien er een bewezen gevaar aangetoond kan worden voor de huidige in België genotifieerde plantaardige laxativa of vergelijkbare producten in andere EU-landen. Tot nader order is daar geen wetenschappelijk bewijs voor, aldus Delmulle.

Verwijzend naar hun eerder gepubliceerde boek hebben beide wetenschappers deze informatie aan de EFSA ter beschikking gesteld. De EFSA weigerde echter de studies, die de veiligheid aantonen, in beschouwing te nemen.

Focus op toxische stof
Het voorstel tot de nu voorliggende maatregel kwam van Duitsland, waar relatief veel kruiden geregistreerd zijn als geneesmiddelen en waar veel kleinere kruidengeneesmiddelfabrikanten opgekocht zijn door reguliere farmaceutische firma's. In Italië, waar men gewend is voeding als medicijn te beschouwen – denk aan de vele bittere likeurtjes – is dit soort producten niet geregistreerd. Hier wordt de verantwoorde verkoop van kruidensupplementen bewaakt door de opleiding tot herborist (een BSc in de farmacie). Italië is dan ook zeer gekant tegen deze maatregel.

De Europese voedingssupplementenbranche EHPM is één van de 70 partijen die heeft gereageerd op de voorstellen. De EHPM en ook Saskia Geurts (van de Nederlandse NPN) stellen dat meer zorgvuldigheid gewenst zou zijn. Met hun wetenschappelijk onderbouwde reacties is weinig gedaan.

De limieten zijn pas op 29 september bekend gemaakt en daar moest vóór vrijdag 2 oktober op gereageerd worden; maandag 5 oktober was de beslissende bijeenkomst. De proportionaliteit van deze maatregel is ver te zoeken. De tendens lijkt te zijn dat de EC aan de EFSA vraagt 'wat een veilige dosis is', waarop het EFSA-antwoord is “we hebben te weinig data om dit vast te stellen”. Op dat antwoord volgt een algemeen verbod.

Toxicologen die een en ander voor de overheid gaan uitzoeken, kijken niet naar de vaak eeuwenoude gebruikstraditie. Ze focussen op een toxische stof, waarvan je er in bijna elke plant altijd minstens eentje kunt vinden. Of de hele matrix van stoffen in een plant de toxiciteit beïnvloedt, en hoe de gebruikstraditie is, valt buiten beschouwing.

Voeding, kruid of medicijn?
Kruiden, met een hippere handelsterm 'botanicals' genoemd, hebben een bijzondere positie tussen voeding en geneesmiddel in. Veel van wat wij hier in tabletvorm slikken, bijvoorbeeld geelwortel, maka en tulsi, is in andere culturen een gewoon keukenkruid. Omgekeerd zijn voor andere culturen voedingsmiddelen als zoethout (drop), anijs (muisjes) en honing belangrijke geneesmiddelen.

De burger wordt hier niet beter van. Wel worden de effectieve stoffen in nog vrij beschikbare middelen vrijgespeeld voor belanghebbende industrieën
Waarom worden er nu steeds meer kruiden uit het vrije domein van de voeding gehaald en gedwongen in het keurslijf van de geneesmiddelen gestopt? Eerder overkwam dit kava kava en efedra. De aanleiding is vaak misbruik in de smartdrugwereld (kava-kava, efedra, yohimbe) ofwel misbruik als afslankmiddel (efedra) en nu dus aloë. Op dit moment staat ook rode gist-rijst heftig ter discussie. Ook Sint-janskruid en venkel staan op de zwarte lijst. De redenering hierachter: het kruid (vaker nog: een stof die hier in zit) is farmacologisch werkzaam gebleken en dus potentieel gevaarlijk. Daarom moet het maar een medicijn worden, redeneren de autoriteit die voorbij gaat aan eeuwen van veilig volksgebruik en - vermoedelijk - de farmaceutische industrie die belang heeft bij het exclusieve recht op werkzame stoffen uit het dagelijkse verkeer.

Een kruidengeneesmiddel is als zodanig geregistreerd. Het is altijd op kwaliteit, veiligheid en werkzaamheid getest. Dat is niet altijd het geval bij een voedingsmiddel of -supplement van hetzelfde kruid. Aan registratie hangt dan ook een prijskaartje, zowel in euro's als op het gebied van exclusiviteit.

De meer diverse volkscultuur, waarin plek is voor allerlei theetjes, pillen en likeurtjes met spannende smaken en een potentieel leuk meegenomen effect dreigt te verdwijnen. In Italië leeft die nog volop; kruidengeneesmiddelen kennen de Italianen amper, wel gezonde voedingsmiddelen. In Duitsland is het precies omgekeerd, daar kunnen ze zich niet voorstellen waarom je een artisjoklikeur voor je gezondheid zou drinken.

Bij welk gehalte is de veiligheid nog gegarandeerd? Geen enkele wetenschapper durft dan een concentratie te noemen. Daarom wordt de detectiegrens de norm. En die is ook nog eens lekker makkelijk te handhaven
Detectiegrens = norm
Een vergelijkbaar dossier speelt op dit moment over pyrrolizidinenalkaloïden (PA), waarbij de toegestane norm voor planten zó laag wordt gelegd dat een enkele senecio-plant (kruiskruid) in een hectare kruidenteelt de hele oogst kan bederven. Deze PA's zitten vooral in ruwbladige planten waar bijen van houden. Hierdoor kan honing van kleine imkers eigenlijk nooit aan de normen voldoen.

Met kruidenpreparaten zijn er vrijwel geen PA-problemen geweest. De rampen die er wel geweest zijn, betroffen granen. Toch kreeg de EFSA de opdracht om niet de graanproducten maar de kruidenpreparaten en honing te onderzoeken. Bij welk gehalte is de veiligheid nog gegarandeerd? Geen enkele wetenschapper durft dan een concentratie te noemen. Daarom wordt de detectiegrens de norm. En die is ook nog eens lekker makkelijk te handhaven.

Iedereen is gebaat bij goede voorlichting over het fascinerende palet aan planten met een fysiologisch effect in onze en andere culturen. Dat geldt zowel voor geneesmiddelen als voor voeding. Zulke informatie kost echter tijd en geld.

Het lijkt er nu op dat de vragen die aan wetenschappers (in dit geval de EFSA, maar in Nederland speelt hetzelfde bij het RIVM) worden gesteld, de vragen zijn van handhavers. Dat zijn misschien niet dezelfde vragen die de politiek namens de burgers zou moeten stellen. Je kunt je afvragen of door zo’n kanon als waar de Europese Commissie nu mee schiet onze gezondheid beschermd of juist geraakt wordt. De burger wordt hier niet beter van. Het besluit van de EC zet de deur wijd open voor het gebruik van de werking van traditioneel door het publiek gebruikte kruiden - en de belangrijkste werkzame stoffen daarin - voor de farmaceutische industrie alleen.

Goed ingelichte bronnen in Brussel en Nederland melden dat de Commissie enkele aanpassingen aan het voorstel gaat doen en de EFSA om een kort advies zal vragen over HAD in verse groenten (Rabarber). Daarna zou een nieuwe draft opgesteld worden. Daarin zullen technische limieten voor 4 HAD-stoffen opgenomen en een reactie op het advies van de EFSA. Daarna volgt de schriftelijke stemming. Naar verluid zullen de limieten worden vastgelegd worden op 1 ppm. Het voorstel is dus nog niet aangenomen, maar ook niet afgewezen. Er is sprake van uitstel.

Het verslag van de bijeenkomst van gisteren moet nog verschijnen.
Dit artikel afdrukken