Interview ‘Een veiligheidscultuur kun je niet opleggen, die moet groeien’

Volgens Havinga zijn er vier oorzaken die eraan bijdragen dat we niet in staat zijn om onbekende risico's afdoende te managen. "En die zitten overal, door de hele keten en bij beleidsmakers", zegt ze.

1. Het is menselijk. "We zijn gewend te reageren op wat er in het verleden speelde, op wat er bekend is. Dat is een normale menselijke neiging. We herkennen iets, en lossen dat vervolgens op. We vallen terug op onze standaardroutines omdat we geneigd zijn gevaren weg te redeneren vanuit het (niet kloppende) beeld dat het toch wel goed komt. We laten de deur voor risico's die we nog niet zo goed zien dus wijd open staan."

2. Signalen zijn erg versnipperd en datzelfde geldt voor de kennis om er iets mee te doen. "Je ziet pas een risico als er meerdere signalen in dezelfde richting wijzen. Wie heeft dat overzicht? Daar moet echt iets voor georganiseerd worden zodat mensen uit hun comfortzone raken en gedwongen zijn met een frisse blik dóór te denken."

3. Onvoldoende afstand en reflectie. "Je moet in staat zijn te reflecteren op je eigen systeem, en dat betekent dat je afstand moet kunnen nemen. Zowel aan de publiekskant (de moraal gaat sneller dan de wet, kijk bijvoorbeeld naar de opvattingen over dierenwelzijn) als aan de kant van technologie gaan de ontwikkelingen snel; het toezicht hobbelt daar achteraan." De keten zou de koppen bij elkaar moeten steken om samen te bedenken wat problemen kan gaan opleveren - bijvoorbeeld door een strijdigheid van verschillende eisen. Denk bijvoorbeeld aan de wens om voedselverspilling tegen te gaan door voedsel dat overblijft her te gebruiken; dat brengt opeens weer grotere risico's met zich mee op het gebied van voedselveiligheid.

4. Gebrek aan veilige omgeving. "Er moet een veilige omgeving gecreëerd worden waar vermoedens of signalen gemeld kunnen worden zonder dat dat meteen tot sancties kan leiden voor je eigen bedrijf. Bedrijven moeten niet één maar wel twee drempels over om informatie te delen." Ten eerste spelen er concurrentie-overwegingen, en ten tweede kan datgene wat ze aandragen mogelijk tegen hen gebruikt worden door handhavers.

Is het elders in de EU beter geregeld?
"Je zou hopen of zelfs verwachten dat signalen over opkomende risico's op Europees niveau gesignaleerd worden. Maar dat is niet zo. Ook landen melden niet graag problemen omdat ze bang zijn voor bijvoorbeeld hun exportpositie. In het rapport van de Onderzoeksraad staat dat het wenselijk is om signalering op Europees niveau te organiseren. Het rapport constateert tevens dat de EFSA niet erg proactief is. Een mooi advies dus, maar het valt in dode aarde."

Hoe belangrijk is het om opkomende risico's te signaleren?
Kijk naar het voorbeeld van de eiketen en de fipronilcrisis. Wie had daar vroegtijdig moeten signaleren dat er iets misging en aan wie? Niet de NVWA want die is slechts politieagent en probeert iedereen in te rekenen die zich flagrant niet aan de wet houdt.

"Alleen als je je bewust bent van die verantwoordelijkheid, kun je afwegen welke risico's er spelen", zegt Havinga. "Van oudsher zit de primaire sector eigenlijk 'aan de rand' van de Warenwet. Tegelijk wordt het systeem dat toezicht vergt om betrouwbaar te kunnen zijn, steeds groter doordat er, juist aan de randen, steeds meer aspecten bijkomen. Denk bijvoorbeeld aan dierenwelzijn, vreemde stoffen die worden ontdekt en de constatering dat er residuen van bestrijdingsmiddelen in veevoer kunnen zitten. Als dan de risicocultuur ontbreekt, kun je wel een afvinklijstje maken, maar daarmee verander je niet de cultuur waarin mensen letten op steeds nieuw risicofactoren.
In de private kwaliteitssystemen van grote verwerkende en verkopende bedrijven gebeurt dat wel, maar ze hebben nog te maken met een niet met hun houding sporende cultuur in de primaire sector."

Moet we dan maar medelijden met de boeren hebben omdat ze zoveel over zich heen krijgen? "Nee," zegt Havinga, "maar wel begrip dat ze doen zoals ze het altijd al deden. Dat kunnen we ons voorstellen. Maar dat wil niet zeggen dat je het daarbij hoeft te laten."