Verschuiving van dierlijk naar dierlijk
Ook aanwezig was onderzoeker Marco Springmann van Oxford University. Hij lichtte zijn onderzoek naar de uitwerking van een gezondheids- en milieugerelateerde vleestaks toe. Een interessante gegeven was dat als alleen rood en bewerkt vlees verhoogd zouden worden in prijs, dat mensen dan meer mager vlees, zuivel en eieren zouden consumeren. De hypothese die hieruit voortkwam was dat een milieu-gerelateerde heffing waarbij ook deze dierlijke producten in prijs verhoogd zouden worden, effectiever zou zijn voor de gezondheid. Mensen zouden in dat geval waarschijnlijk meer plantaardig eten om de dierlijke producten te vervangen. Daarnaast gaf Springmann aan dat er meer maatregelen nodig zijn om een gezond en duurzaam eetpatroon te stimuleren.
Relativering gezondheidsrisico’s
Hierna volgde de presentatie van Jaap Seidell. Hij begon met interessante bevindingen zoals dat bewerkt voedsel relatief enorm goedkoop is en 2000 keer zoveel reclamebudget heeft als groenten en fruit. Best verontrustend. Na het verhaal over bewerkt voedsel, ging hij in op vlees. Het verhaal dat volgde vond ik ook verontrustend, maar niet op de manier waarop je zou denken. Seidell begon namelijk met drie slides waarin hij het verhoogde darmkanker-risico van vlees relativeerde. Daarna kwam er één slide waarmee hij kort liet zien dat het risico op diabetes type II en hart- en vaatziekten wordt verhoogd door rood en bewerkt vlees. Maar gelijk daarna kwam een slide waarop onderstaand grafiekje te zien was. Deze slide gaf hij als voorbeeld van wat 'meat lovers' hem stuurden toen hij aankondigde dat hij bij dit voedseldebat over vlees en gezondheid zou spreken.
Ik was en ben nog steeds verbaasd dat Seidell dit suggestieve grafiekje in z’n presentatie opnamSuggestief grafiekje
Op het grafiekje is te zien dat de vleesconsumptie in Engeland 'scherp' zou zijn afgenomen, terwijl het aantal diabetespatiënten sterk is toegenomen. Hiermee wilde Seidell illustreren dat er ‘discussie bestaat of onbewerkt rood vlees wel zo ongezond is’. Ik was en ben nog steeds verbaasd dat Seidell dit suggestieve grafiekje in z’n presentatie opnam. Ten eerste begint de rechterschaal bij 0 en de linker bij 100. De consumptie van rood vlees is gedaald van 127 naar 105 lbs, met 17 procent in dertig jaar tijd, terwijl het aantal diabetespatiënten in diezelfde tijd is gestegen met 300 procent. Als de linkerschaal ook bij 0 begon, zou te zien zijn dat de daling niet zo scherp is als Seidell doet lijken. Ten tweede is de bron van deze grafiek niet aangegeven, dus is het moeilijk beoordelen hoe betrouwbaar deze informatie is (in Nederland is er bijvoorbeeld geen volledige duidelijkheid over de vleesconsumptie per persoon: Wakker Dier kijkt naar productiekant, het RIVM kijkt naar wat mensen zelf aangeven dat ze eten, hierbij is er de afgelopen tien jaar een afname van de vleesconsumptie van 8% geweest) en bovendien gaat dit grafiekje voorbij aan allerlei nuances. Ten derde was de hoeveelheid vlees in 2010 in dit grafiekje nog steeds ongezond hoog. Ten vierde is hier in Nederland de verkoop van suikerproducten in de afgelopen tien jaar ook met 10% afgenomen en het aantal diabetespatiënten in de afgelopen 20 jaar met 75 procent gestegen. Is dit reden om te twijfelen aan de gezondheidsnadelen van suiker? Natuurlijk niet. Seidell herhaalt een aantal slides verderop in zijn presentatie echter dat er twijfel is over de ongezondheid voor onbewerkt rood vlees, aan de hand van een artikel over onderzoek van Harvard - uit 2010.
Consensus over onbewerkt rood vlees
Dat Seidell stelt dat er discussie over is, is onterecht. De wetenschappelijke consensus is inmiddels dat onbewerkt rood vlees de kans op diabetes type II en hart- en vaatziekten verhoogt. Zie bijvoorbeeld het Achtergronddocument Vlees van de Gezondheidsraad: “Effecten en verbanden met een grote bewijskracht zijn de volgende: [onder andere] Een hoog gebruik van 100-120 gram onbewerkt rood vlees per dag hangt samen met een: ongeveer 10% hoger risico op beroerte; 15% hoger risico op diabetes mellitus type 2.” en de Technical package for cardiovascular disease management in primary health care van de World Health Organization: “Eat a heart healthy diet: [onder andere]: ■ Limit fatty meat, dairy fat and cooking oil (less than two tablespoons per day) ■ Replace other meat with chicken (without skin).” Onderzoekers van Harvard zeggen inmiddels zelfs dat de gezondheidsvoordelen van een switch van dierlijk naar plantaardig onderschat worden en dat een derde van de vroegtijdige sterfgevallen voorkomen kan worden als mensen stoppen met vlees.
Gebrek aan nuance
Maar volgens Seidell kleven hier milieubezwaren aan. Zo stelde hij in z’n presentatie dat noten de gezondste vleesvervanger zijn, maar dat deze veel water verbruiken. Springmann en ik vulden Seidell vanuit het publiek aan dat noten minder broeikasgassen uitstoten en minder land verbruiken dan dierlijke producten. Bovendien is er een verschil tussen soorten noten: cashews verbruiken inderdaad erg veel water, walnoten en pinda’s verbruiken een stuk minder water. Amandelen, sesamzaad en hazelnoten zitten er tussenin. Paranoten verbruiken juist weinig water. En als het goed is, eten mensen geen grote hoeveelheden noten omdat deze immers zo voedzaam en compact zijn.
Seidell deed er nog een schepje bovenop door te stellen dat vleesvervangers 'ultraprocessed' zijn en net zo ongezond als bewerkt vlees. Ik vroeg Seidell of dit laatste wetenschappelijk bewezen is. Dat is het natuurlijk nietVerschil vleesvervangers en bewerkt vlees
Na de presentatie vroeg iemand uit het publiek aan Seidell: "Soja is toch ongezond vanwege de hormonen?" Op dat moment dacht ik: Jaap Seidell is hoogleraar Voeding en Gezondheid, hij zal deze persoon toch wel vertellen dat soja gezond is, dat tofu en tempeh uitstekende vleesvervangers zijn en dat dat hormonen-verhaal absolute onzin is? Maar dit gebeurde niet. Seidell deed er nog een schepje bovenop door te stellen dat vleesvervangers 'ultraprocessed' zijn en net zo ongezond als bewerkt vlees. Ik vroeg Seidell of dit laatste wetenschappelijk bewezen is. Dat is het natuurlijk niet. Ik probeerde hem dan ook uit te leggen dat hij - wellicht onbewust - framend en onwetenschappelijk bezig was. Seidell vroeg mij wat dan het verschil is tussen bewerkt vlees en vleesvervangers. Ik vertelde hem dat vleesvervangers vezels bevatten, geen transvet, minder verzadigd vet, geen cholesterol en geen heemijzer, dit alles in tegenstelling tot vlees. Achteraf sprak ik met Marco Springmann over deze kwestie. Springmann vertelde dat hij onderzoek doet naar de gezondheidsaspecten van vleesvervangers. Hij noemde Quorn als voorbeeld, wat verrassend gezond blijkt te zijn. Het onderzoek is nog niet gepubliceerd, maar ik durf te stellen dat vleesvervangers een stuk gezonder zijn dan vlees - of het nu bewerkt of onbewerkt, rood of wit vlees is.
Gemiste kans
Jaap Seidell weet waarschijnlijk alles af van de gezondheidseffecten van suiker op overgewicht en het effect daarvan op de volksgezondheid. Hij weet ook heel goed waarom mensen zoveel suikerhoudende en bewerkte producten eten en wat er moet veranderen. Maar ik betwijfel of hij genoeg weet over de gezondheidsnadelen en de milieuproblematiek rond dierlijke producten. Dit is problematisch omdat Seidell wordt gezien als een autoriteit wat betreft gezonde voeding en beleid hieromtrent. Hij vertelde tijdens zijn presentatie dat hij ministeries adviseert.
Hij is ook regelmatig te zien op tv bij omroep Max. Wellicht adviseert hij ook belangenorganisaties en supermarkten, aangezien hij tijdens zijn presentatie aangaf dat hij mensen kent uit het supermarktwezen. Hij vertelde dit in de context dat supermarkten steeds meer vegan alternatieven in het schap opnemen en dat Seidell dit kwalijk vindt, omdat mensen hierdoor het idee krijgen dat bewerkte producten gezond zijn, zolang ze vegan zijn. Maar hij vergeet een cruciaal iets: mensen weten dat chips, snoep, ijs, koekjes etcetera ongezond zijn. Van vlees, zuivel en eieren weten veel mensen niet wat de gezondheidsrisico’s zijn. Een consumptie van minstens één ei per dag verhoogt de kans op diabetes type II ten opzichte van een consumptie van minder dan een ei per week bijvoorbeeld met maar liefst 40 procent. En toevallig is de eiconsumptie, in tegenstelling tot de suiker- en vleesconsumptie, de afgelopen jaren toegenomen, net als het aantal diabetespatiënten. Het is een gemiste kans dat een autoriteit als Seidell deze onderwerpen links laat liggen en onwetenschappelijke bedenkingen uit over het vervangen van dierlijke producten met plantaardige alternatieven.
Ook vanuit andere hoeken zie ik dit soort onwetendheidNiet goed op de hoogte
Ook vanuit andere hoeken zie ik dit soort onwetendheid. Het Nationaal Actieplan Groente en Fruit en het Groente en Fruit Huis moeten bijvoorbeeld niks hebben van de boodschap ‘minder dierlijk’, terwijl al sinds 2015 het kernadvies van de Gezondheidsraad luidt: ‘meer plantaardig, minder dierlijk’. Zelfs op het ministerie van Volksgezondheid zijn ze hier niet goed van op de hoogte. Toen ik aan een beleidsmedewerker vertelde dat een consumptie van 100-120 gram rood vlees per dag het risico op longkanker verhoogt met 20 procent, verklaarde deze persoon mij voor gek. Totdat ze zelf de documenten van de Gezondheidsraad erbij pakte. Last but not least lijken ook supermarkten zich niet bewust van de risico’s van vlees. Albert Heijn, Lidl en Aldi zetten vlees toenemend in de spotlights vanwege de ‘vers-trend’: groenten, fruit, brood en helaas ook vlees worden gepresenteerd als luxe verse producten. In de nieuwe winkelindeling rond het Echt Vers-concept van Albert Heijn zijn vleesvervangers en hummus verbannen naar de achterkant van de winkel, terwijl het vleesaanbod met koeienletters wordt aangeprezen.
Het helpt niet als gezondheidsactivisten en -organisaties alles wat bewerkt is wantrouwen en tegelijkertijd de risico’s van vlees en dierlijke producten relativeren. Het zou constructiever zijn als we de gezondheidsrisico’s van vlees en dierlijke producten net zozeer erkennen als de gezondheidsrisico's van suiker. Dan kunnen we toewerken naar een optimale voedselvoorziening, bijvoorbeeld door de prijs van suikerhoudende én dierlijke producten te verhogen en tegelijkertijd groenten en fruit meer te subsidiëren zoals Jaap Seidell terecht voorstelde tijdens het voedseldebat. Want zoals de onderzoekers van Harvard al aangeven worden de gezondheidsvoordelen van de transitie van dierlijk naar plantaardig zwaar onderschat.
NB van de redactie: in reactie #1 reageert Jaap Seidell op bovenstaande tekst van Armanda Govers. Dit artikel leidt tot felle reacties en de vraag waarom FL het plaatst. Zie reactie #9 voor het antwoord op die vraag.
Op 5 mei krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Even een toelichting. De avond stond in het teken van een "Voedseldebat vlees en gezondheid". Dr Springmann (Oxford) was gevraagd om de effecten van vlees op de gezondheid te presenteren en ik om de rol van vlees in de bredere context van voeding en gezondheid te plaatsen. Bij een debat horen volgens mij verschillende invalshoeken bediscussieerd te worden. En ja, dat is best spannend op een avond van de vegetariërsbond.
Mijn pleidooi was om bij prijsmaatregelen niet alleen te wijzen naar vlees als boosdoener maar om dit breder te plaatsen in een beleid waarin de prijs van gezonder eten (bv groenten en fruit) aantrekkelijker wordt gemaakt en ongezondere keuze (bv. junkfood, frisdrank, vleeswaren) duurder.
In mijn slides (15-18) heb ik de onderbouwing van het standpunt van IARC over carcinogeniteit gepresenteerd (evidence processed meat: convincing; evidence red meat: probable). Ik heb daarbij erbij vermeld dat gaat over de sterkte van het bewijs van causaliteit en niet de impact op bijvoorbeeld het absolute risico (en dat laatste valt wat tegen).
Ik heb inderdaad ook verteld dat er nogal wat aan te merken is op de stelligheid van de conclusie dat rood vlees zo slecht is voor de gezondheid.
“The Working Group concluded that there is sufficient evidence in human beings for the carcinogenicity of the consumption of processed meat. Chance, bias, and confounding could not be ruled out…for the data on red meat consumption, since no clear association was seen in several of the high quality studies and residual confounding from other diet and lifestyle risk is difficult to exclude. The Working Group concluded that there is limited evidence in human beings for the carcinogenicity of the consumption of red meat. There is inadequate evidence in experimental animals for the carcinogenicity of consumption of red meat and of processed meat. -IARC Monograph 114 summary in Lancet Oncology (Oct. 26, 2015)".
Ik denk dat wetenschappers naast bewijskracht ook moeten aangeven waar de zwakheden en controverses zitten in de relatie tussen voeding en gezondheid.
Waar mevrouw Govers zich blijkbaar ook aan stoort is mijn pleidooi om zaken niet te versimpelen tot "vlees is slecht, plantaardig is gezond". Vlees bevat nadelige stoffen (zoals heemijzer) maar heeft ook hoge voedingswaarde. Ultraprocessed goedkoop gemaksvoedsel bevat veel calorieën maar relatief weinig gunstige voedingstoffen, of dat nu plantaardig is (zoals witbrood of vruchtensap) of dierlijk (bv knakworst). Ik denk dat daar vooral de oorzaken van de toename van welvaartsziekten en de grote sociale verschillen in gezondheid te vinden zijn. Ik heb daar de aanwijzingen voor gepresenteerd.
Ik blijf daarom staan achter de aanbeveling van de Gezondheidsraad: "Beperk de consumptie van rood vlees (max 500 gram per week) en met name bewerkt vlees". Dat kan heel goed gestimuleerd worden met een tax. Maar pas die dan in een algemeen prijsbeleid waarin gezondere keuzes tegelijkertijd aantrekkelijker worden gemaakt en andere ongezonde keuzes (zoals frisdrank) duurder.
Disclosure: ik eet niet vaker dan één keer per week vlees
Ik vind dit een onterechte en misschien wel infame aanval op Jaap Seidells integriteit. Er is geen tweede deskundige met de kennis, statuur en ervaring van Seidell te vinden in het Nederlandse debat over voeding en gezondheid. Zijn betogen zijn altijd afgewogen en gebaseerd op de laatste wetenschappelijke inzichten. En wat het allerbelangrijkst is: hij kijkt naar de praktijk en past daar zijn adviezen en opinies op aan. Seidell zal ook zeggen dat een plantaardig dieet gezond is en veel vlees eten niet. Maar de werkelijkheid, die van de klanten van de supermarkt met een beperkt budget, is nu eenmaal zo dat niet groente, fruit of vlees de 'gezondheid' van de dagelijkse hap bepalen, maar processed food, waar Seidell zich fel tegen keert. Dat doet veel meer kwaad dan dat beetje vlees dat een normaal mens eet. Misschien moet mevrouw Govers zich eens verdiepen in de werkelijke risicofactoren van onze voeding (en de voedselomgeving). Dan zal ze misschien ook inzien dat ze pertinente onzin verkoopt over zuivel en eieren.
Groente is ook meestal erg processed lijkt mij. En tevens de grootste agro koolstof emitter! En dus zeer ongezond. (Amsterdam = + 0,30NAP) Dat verhaal weten de food processors, ze stemmen massaal op die idiote partij!
#1 Zijn de slides openbaar cq gepubliceerd?
Als iemand van de Foodlog redactie dit (terecht) een infame en onterechte aanval op de integriteit van Jaap Seidell vindt, waarom plaatsen jullie het dan?
(Nog even los van het feit dat het slecht geschreven is.)