Die stelling lanceerde gisteravond dr. Reint-Jan Renes, gedrags- en communicatiewetenschapper en lector aan de Hogeschool van Utrecht, in de Studium Generale serie Voedsel voor Morgen van de Universiteit van Utrecht.

Voedselverspilling tegengaan is een kans om onze milieu-impact aan te pakken omdat voedsel zorgt voor 30% van de broeikasgassen die we als consumenten veroorzaken. Wie een restje eten verspilt, verspilt ook de grondstoffen die hiervoor gebruikt zijn, te weten het water, land en de energie die nodig waren om dat restje in je vuilnisbak te laten belanden. Omdat het om nodeloze verspilling gaat, is het een van de meest evidente aspecten van onze consumptie om vervuiling en uitputting van de aarde snel en zonder welvaartsverlies terug te dringen. Alleen blijkt dat helemaal niet zo gemakkelijk.

Veel van dit soort campagnes heeft een heel hoog niveau van wensdenken
Mislukte campagnes
De overheid heeft het tegengaan van voedselverspilling al sinds een aantal jaren in het vizier. En dus kwamen er campagnes. De meest in het oog springende is de ‘Kliekipedia’-campagne van het Voedingscentrum: ‘Een encyclopedie vol tips voor kliekjes.’ SIRE maakte een reclame-spotje. Er was een Doggybagcampagne van Natuur & Milieu en de campagne ‘I (hartje) afvalscheiden’ van Cyclus NV.

Rein Jan Renes noemt dit soort campagnes ‘ongelukkig’. “Je ziet veel van dit soort campagnes die een heel hoog niveau van wensdenken hebben: ‘Als we het mensen maar goed uitleggen en we maken het heel leuk voor ze, gaan ze het wel doen.” Maar, zegt de gedragswetenschapper, zo zit de mens niet in elkaar en dus werken zulke campagnes nauwelijks.

Renes legt nog eens uit hoe mensen wél in elkaar steken en dat je vanuit die wetenschap moet beginnen als je iets wilt bereiken.

Renes: “Als het er echt om gaat, wil ik wat nú heel prettig is voor mezelf.” Veel campagnes gaan dus uit van een verkeerd, of zelfs omgekeerd mensbeeld
Ten eerste overschatten we voortdurend onze wilskracht. Je neemt je voor de zolder op te ruimen, op tijd naar bed te gaan en meer te gaan sporten, maar dan niet vanavond maar morgen. Morgen wordt natuurlijk volgende week. We stellen uit maar blijven geloven dat we het ooit echt gaan doen.

Ten tweede denken we vaak veel te positief over ons gedrag. Uit onderzoek blijkt dat 76% van de mensen denkt minder te verspillen dan de rest van Nederland. Een deel overschat zich hier dus.

Tot slot zijn we kortzichtig en zelfzuchtig. Renes: “Als het er echt om gaat, wil ik wat nú heel prettig is voor mezelf.” Veel campagnes gaan dus uit van een verkeerd, of zelfs omgekeerd mensbeeld.

Maak kans van probleem
Renes toont vermoedelijk de kern van onze worsteling om te komen tot een volhoudbare wereld. Die gaat immers rechtstreeks in tegen het belang van de mens als een zichzelf overschattend, kortzichtig en zelfzuchtig wezen. Duurzaamheid gaat over de lange termijn en is vooral van belang voor anderen die de concurrenten zijn van mijn persoonlijke belang. Toch vindt Renes zijn inzichten in de psychologie van de mens geen excuus om bij de pakken neer te zitten. Het betekent dat je een andere strategie moet kiezen om tot verandering te komen.

We worden dus beloond om veel bij het restafval te gooien, constateert Renes
Het is aan beleidsmakers en -uitvoerders om slimmer te zijn en een kans van het probleem te maken. Hoe? Maak de goede keuze, de gemakkelijke keuze. Als je wilt dat mensen de bril van een WC omlaag doen, dan maak je een WC die alleen doorspoelt als je de bril omlaag doet. Dan dóe je de bril ook omlaag. Het is het making things easy, by making things difficult principe. Renes doet een suggestie om dit principe toe te passen op het tegengaan van voedselverspilling: bewaar je boodschappentas in je voorraadkast. Dan zie je automatisch of het nodig is om je voorraad aan te vullen. Als het niet nodig is, zal je luiheid je daar zeker tegen beschermen.

Ons glas- en papierafval moeten we zelf weggooien en heeft het principe al in de praktijk gebracht. Hoe vervelend we het misschien ook vonden toen we zulk afval niet meer thuis mochten weggooien, we vinden het nu normaal. Maar ons restafval blijft gewoon aan de deur worden opgehaald. We worden dus beloond om veel bij het restafval te gooien, constateert Renes.

Met een verpakking kun je bijvoorbeeld de houdbaarheid van een komkommer verlengen. Toch is de perceptie bij de gemiddelde consument dat die verpakking slecht is
Weerstand
Ook dr. Toine Timmermans (Duurzame Voedselketens, WUR) ziet gedrag en organisatievormen als de grootste drempel om de verspilling tegen te gaan. “Technologie is niet de beperkende factor. De oplossingen liggen voor het oprapen.” Met een verpakking kun je bijvoorbeeld de houdbaarheid van een komkommer verlengen. Toch is de perceptie bij de gemiddelde consument dat die verpakking slecht is, stelt Timmermans vast. 90% van de milieudruk zit in het product, en slechts 10% in de verpakking. Het probleem zit in de kennis, weerstand en houding van de consument.

Of neem de ‘Pasteur-tag’. Dat is een chip die de werkelijke houdbaarheid van een product kan bepalen en klein genoeg is om op verpakkingen te plakken. Timmermans ervaart weerstand: “Moeten we op die technologie gaan vertrouwen of gaan we juist mensen meenemen om weer hun eigen zintuigen te gebruiken? Willen we nog een verbinding hebben met ons voedsel en zelf kunnen beoordelen?”

Timmermans ziet vele pogingen vanuit overheid, bedrijven en maatschappelijke instellingen om verspilling tegen te gaan. Zelf was hij inspirator voor de Verspillingsfabriek. Volgens hem gaan al die initiatieven bij elkaar voor een houdingsverandering zorgen, zeker nu het tegengaan van verspilling hot is. De trend zal er voor gaan dat mensen er elkaar op zullen aanspreken als ze voedsel verspillen. Dat moet "in sociale contexten de norm worden", sociologentaal voor "dat doe je niet." Timmermans voorspelt dat het nog 10 tot 15 jaar gaat duren voor dat zover is, maar is er niettemin van overtuigd dat het mogelijk is. "Met gordels dragen en roken is het ook gelukt."

Je kunt de lezingen van dr.ir. Toine Timmermans en dr. Reint Jan Renes hier terugkijken.

Fotocredits: voormalig staatssecretaris Dijksma en kok Angélique Schmeink tijdens de presentatie van Kliekipedia, duurzaamheidskompas.nl
Dit artikel afdrukken