Wij wonen op een Paaseiland

De geschiedenis van Paaseiland is even mysterieus als omstreden. Het is het verhaal van een afgelegen eiland ter grootte van Texel, gelegen op meer dan 2000 kilometer van het dichtstbijzijnde eiland, gekoloniseerd door een Polynesische samenleving. De inheemse naam van het eiland is Rapa Nui.

Volgens archeologisch onderzoek was het eiland bebost. Een nu uitgestorven palm was de belangrijkste boomsoort. Verder waren er veel zeevogels, die het eiland gebruikten om te broeden. Een aantal inheemse vogelsoorten bewoonde het bos. Er ontwikkelde zich een cultuur, die op de hedendaagse mens vooral indruk maakt door de beelden. Met alle bomen en vogels verdween die imponerende cultuur die mensen beelden van 70 ton van de steengroeve naar de stranden liet slepen. De beelden werden omgegooid. Een kil en kaal eiland dat ons intrigeert, bleef over.

Ecocide
Dat verhaal kennen we allemaal. De verklaring ervan zorgt voor een stammenstrijd tussen wetenschappers. Eén kamp wordt gevormd door de aanhangers van Jared Diamond, die een rechtlijnig verband legde tussen het instorten van de samenleving en de overexploitatie van hun hulpbronnen. De bewoners van Paaseiland hakten hun bomen om, die ze nodig hadden voor hun boten, als energiebron en voor het transport van de beelden. De eilandvogels en een groot deel van de zeevogels verdwenen. Het slotstuk van het verhaal van Jared werd gevormd door de mondelinge overlevering, opgetekend door Thor Heyerdahl, waarin verhalen over oorlog en kannibalisme overheersen. Het verhaal van Diamond staat nu model voor (doorgeslagen) eco-pessimisme: als je je omgeving overexploiteert staat ons hel en verdoemenis te wachten.

Genocide
De sociaal-antropoloog Benny Peiser zet de verhalen van Diamond en Thor Heyerdahl overboord en schuift alle schuld voor de teloorgang van de Paaseiland cultuur in de schoenen van de ontdekkingsreizigers, avonturiers en slavenhandelaars. Volgens hem zorgde de komst van ontdekkingsreizigers voor de introductie van geslachtsziekten. Slavernij deed de rest. In 1862 en 1863 werden meer dan duizend eilandbewoners gevangen genomen en als slaven in Peru verkocht. De meesten legden daar snel het loodje en een klein groepje werd teruggebracht naar Paaseiland, waar ze de mazelen introduceerden. Tot overmaat van ramp ontstonden er conflicten over grond en een stammenstrijd brandde los. In 1877 probeerden twee slavenhandelaren de laatste eilandbewoners naar Tahiti over te plaatsen en toen in 1888 de Chileense overheid de touwtjes in handen nam werden de laatste 100 bewoners in een detentiecentrum geplaatst, waar ze tot 1964 bleven.

Ratten
Ondertussen is er een derde stroming, die de Polynesische rat als zondebok aanwijst. Het beestje kwam met de kolonisten mee, als verstekeling en misschien ook wel als voedselreserve.

De ratten deden het in hun nieuwe omgeving erg goed. Zo goed dat archeologen alleen aangevreten zaden van de palm kunnen vinden. Of dat een overtuigend bewijs is van de schuld van de rat voor het kaalgevreten Paaseiland, weet ik overigens niet. Ook in houtwallen vind je alleen aangevreten hazelnoten, terwijl de hazelaar zelf niet uitsterft. Nog een andere theorie zegt dat de Kleine IJstijd (1350-1500) droogte veroorzaakt zou hebben die voor de kaalslaag op het eiland zou hebben gezorgd, dan wel eraan zou hebben bijgedragen. Kortom, een beetje dom doen in combinatie met domme pech. Dat is een verklaring die niet al te pessimistisch klinkt. Tegelijk is de terugkeer en overleving van mensen op het eiland voor sommigen een bewijs van de veerkracht van mensen als soort. Ze overleefden ook toen het ecosysteem helemaal op zijn kop lag.

Geen lange termijn, zonder de korte
Wat de juiste verklaring of mix van verklarende elementen ook mag zijn, één van de onderzoekers stelt de centrale vraag: wat gaat er door de mensen heen als ze bezig zijn de laatste bossen of, wat dramatischer, de laatste boom, om te hakken?

Ze weten dat ze niet zonder kunnen. Zonder bomen konden de bewoners van Rapu Nui geen beelden meer transporteren (er is een groeve vol onafgemaakte beelden), was er geen brandstof meer (ze schakelden over op het verbranden van gras) en waren er geen boten om te gaan vissen of te migreren (de eerste ontdekkingsreizigers zagen vooral nog boten van wrakhout). De geringe omvang van het eiland moet de bewoners zich hebben doen realiseren dat ze hun laatste oortjes versnoepten.

Toch gaat blijkbaar het eigen directe belang boven dat van de komende generaties en zelfs boven dat van de eigen toekomst. Er is geen lange termijn, zonder de korte. Soms duwt die de lange weg.

Gewoon doorpompen
Paaseiland is ver weg, lang geleden en exotisch. We kunnen niet meer in hun hoofden kijken om na te gaan wat ze voelden. Een betrokken, nota bene biologische boer in Californië gedraagt zich als een Paaseilander. Hij pompt grondwater op en maakt ons deelgenoot van zijn gevoelens.
Californië lijdt al jaren onder droogte. Hij heeft het geluk dat hij op zijn grond het grondwater relatief ondiep zit, maar hij heeft ook gemerkt dat het grondwaternivo daalt. De laatste jaren sneller dan daarvoor. Hij denkt na over de consequenties voor zijn kinderen en heeft 20% van zijn grond braak gelegd. Maar hij pompt door en hoopt op regen en El Niño. In Lubbock County, Texas, schat men de waterreserve van een uitloper van de Ogallala aquifer op 15 jaar. En wat doet men? Gewoon doorpompen, én een dijkje om het land leggen, zodat het water niet zomaar wegloopt. En er worden nieuwe technieken toegepast waardoor er nóg meer water uit de grond gepompt kan worden. Onderwijl komt geen extra water meer bij; de reserves worden dieper en sneller uitgeput dan met de huidige technologie. In Californië gebruikt men ondertussen op grote schaal boormateriaal uit de olie industrie en er zijn waterbronnen geslagen tot 750 meter diep. Doorgaans slimme mensen weten dat ze het einde van de put naar boven pompen, maar gaan er versneld mee door. Oók ten behoeve van biologische teelt.

In de val
Wij zitten met zijn allen ook op een eiland. Het is wat groter, maar ook onze wereld is een eiland in een oceaan, met even beperkte hulpbronnen als Paaseiland. De wetten van eindige hulpbronnen gelden ook voor fossiele brandstoffen, fosfaat en grondwater. De Paaseilanders hadden geen wetenschappers die aan de bel trokken en waarschuwden voor overexploitatie, maar hadden daar door de geringe afmetingen van het eiland ook geen behoefte aan. Ze zagen domweg wat er om hen heen gebeurde.
Wij hebben ecologen, hydrologen en energiedeskundigen die ons vertellen dat we met roofbouw bezig zijn. Het verschil met ons is dat de Polynesiërs af en toe uit pure wanhoop de boot in het water duwden, het kaalgeslagen en uitgeboerde eiland achter zich lieten en op goed geluk een nieuw onbewoond eiland zochten. Een enkeling lukte dat nog ook. Die optie hebben wij niet. Wij zitten als ratten in de val.

Perplex
Waarom reageren moderne goed geïnformeerde burgers niet massaal op overexploitatie van hun eindige hulpbronnen? Ik begrijp dat niet en sta perplex.

Zien we het niet of geloven we onze ogen en oren niet? Geloven we in wetenschappers die uiteindelijk toch wat zullen verzinnen of de markt dat het tij uiteindelijk op tijd zal weten te keren? Willen we het niet horen en gewoon doorgaan met waar we mee bezig waren? Of is het nog wat anders?

Paaseiland: Ahu Akivi, uitsnede, Robert Nyman