Wat is duurzaam watergebruik? Beter water voor onze kleinkinderen

Water is van jongs af aan een thema in mijn leven geweest. Ik ben opgegroeid in Malawi en Kenia, waar het niet vanzelfsprekend was dat er water uit de kraan kwam. En als het er was, was het niet schoon genoeg om zomaar te drinken. Op een gegeven moment verhuisden wij naar een ruraal gebied zonder water, elektriciteit of andere voorzieningen. Het belang van de hoeveelheid en kwaliteit van water werden daar snel voelbaar: verdroogde en later overstroomde akkers resulteerden allebei in hongersnood;. Door gebrek aan schoon drinkwater brak bovendien cholera uit in de dorpen om ons heen. Vruchtbare landbouwgrond erodeerde weg doordat de gekapte bomen de grond niet meer vasthielden. Het grondwater was te zout om te drinken. En de bevolking groeide…

Watertransitie
De ervaringen van toen zijn in een andere vorm de afgelopen jaren ook hier in Nederland actueler geworden. Waterschaarste, overstromingen, zorgen over persistente stoffen in het drinkwater, KRW-doelstellingen en investeringen in de afvalwaterketen. Allemaal uitdagingen die roepen om veranderingen in hoe we als individu en maatschappij omgaan met water, om een watertransitie.

De definitie van duurzaamheid is sterk afhankelijk van degene aan wie je de vraag stelt. Bij LeAF zetten we ons in voor een betere wereld. We stellen onze expertise en onderzoeksfaciliteiten beschikbaar voor het terugwinnen en veilig hergebruiken van water, energie, nutriënten en andere waardevolle grondstoffen uit vaste en vloeibare reststromen (afval en afvalwater). Hierbij worden de overgebleven (secundaire) reststromen behandeld en gezuiverd zodat deze veilig kunnen worden geloosd in de natuur. In bijna alle advies- en onderzoeksprojecten komt de vraag op wat duurzaam is. Moeten we volledig circulair gaan? Wat mag het kosten, en hoeveel risico is acceptabel? Mijn definitie van duurzaamheid luidt als volgt: duurzaam watergebruik is het nu zó gebruiken van water dat onze kleinkinderen voldoende, schoon en veilig water hebben.

Technologie is een middel om ergens te komen, maar niet de oplossing

Van waaruit handelen we?
Uit het werk blijkt dat we heel veel transitie- en duurzaamheidsvraagstukken met technologie kunnen oplossen. Bijvoorbeeld lokaal afvalwater zuiveren en hergebruiken, energie en nutriënten terugwinnen uit afvalwater, effluent gebruiken als irrigatiewater, en contrastmiddelen en chemo-medicatie in het ziekenhuis gelijk uit het afvalwater verwijderen. Maar toch blijken onderzoeks- en pilotprojecten moeilijk tot full scale toepassing te komen. Er zijn diepere lagen die ook aandacht behoeven om te komen tot duurzame omgang met water. Technologie is een middel om ergens te komen, maar niet de oplossing. Technologie kan veel doen, maar is niets zonder de gebruiker. En dan komen we bij de mens, onze eigen overtuigingen en onze reflectie daarop. Van waaruit handelen we?

De watercyclus wordt als gesloten cirkel getekend met losse onderdelen en pijlen (stromen) die één kant op gaan. Het huidige watermanagement is vaak als lineair system vormgegeven: onttrekking, behandeling, gebruik, eventuele zuivering en lozing. Zo zijn de betrokken organisaties ook georganiseerd. Maar de realiteit is complexer. Het is een cyclus; de volgende gebruiker begint meteen na de voorgaande lozer. Ons gedrag, wat we met het water doen en wat we erin stoppen of uithalen heeft een direct of indirect gevolg op de volgende gebruiker. De anonimiteit van die gebruiker maakt dat dit vaak zonder directe consequenties voor onszelf is. Zo kunnen we ongestraft comfortabel, maar niet duurzaam, omgaan met het water. We ervaren geen, of weinig, directe negatieve consequenties.

Duurzaam watergebruik vergt dat we verder gaan dan we nu doen

Watergedrag
Een tweede aspect van de watercyclus is dat er een wisselwerking is tussen de verschillende onderdelen in de cyclus. Het paradigma achter een lineaire keten is dat de bovenstroomse activiteiten de benedenstroomse activiteiten bepalen. De waterhoeveelheid en -kwaliteit bepalen het gebruik en de risico’s daarvan. Dat klopt wel, maar het is niet het hele verhaal. Er kan ook sprake zijn van een invloed stroomopwaarts: het gebruik benedenstrooms kan de benodigde waterkwaliteit bepalen die na gebruik bovenstrooms doorgegeven wordt. Deze wordt dan een randvoorwaarde voor het systeemontwerp, waarin beslissingen genomen gaan worden rond het wel of niet toestaan van bepaalde stoffen of het apart behandelen van specifieke restwaterstromen. Een dergelijke integrale system benadering wordt in de literatuur ook wel de ‘Reverse Water Chain Approach’ genoemd (Huibers en van Lier, 2009).

Het lastige bij de hierboven geschetste zienswijzen is dat onze verantwoordelijkheid verder gaat dan waar deze nu vaak ligt. De kaders worden nu over het algemeen bepaald door verouderde en beperkte wetgeving en vergunningen. Of door aspecten waarbij wij zelf negatieve consequenties ervaren of waar we voor moeten betalen. Denk aan de huidige focus op het verwijderen van organische stof, nutriënten en medicijnresten uit afvalwater, terwijl er ook een grote variatie aan grondstoffen, verontreinigingen en pathogenen in zitten. Duurzaam watergebruik vergt dat we verder gaan dan we nu doen. Onder andere in maatregelen (bijvoorbeeld verder zuiveren van afvalwater), verantwoordelijkheden (meer doen dan de minimale vereiste), samenwerking (‘over je eigen schaduw springen’) en gedrag (ongemak verdragen). Het lastige is dat we die extra moeite nu zullen voelen (financieel, gedrag), maar de positieve consequenties zelf niet meteen zullen ervaren.

Een duurzame omgang met water betekent dat we ook kijken naar circulaire oplossingen. Die hebben andere risico’s dan waar we aan gewend zijn, en dat is spannend

Buiten de grenzen van wetgeving
De integraliteit van het watersysteem en de lange termijnimpact van onze keuzes moet de basis vormen van ons denken over duurzame omgang met water en andere (bio)grondstoffen (let op de woordkeus: omgang met is wat anders dan het gebruik van iets). We moeten verder kijken dan alleen de opgaaf onder handen en een grotere tijdshorizon gaan hanteren. De negatieve impact van ons handelen (denk alleen al aan het gebruik van de vele persistente stoffen) is dusdanig groot geworden dat het niet meer in één generatie en binnen één sector op te lossen is. Maar willen we wel met elkaar op deze manier de samenwerking aangaan?

Dit laatste is nodig, en dat zeggen we vaak. Maar als we eerlijk zijn vergt het ook een lastig gesprek. Over kwantiteit en kwaliteit. Over gedrag, comfort en verantwoordelijkheden. Over verder gaan dan wat de huidige wet of vergunning nu voorschrijft. Over wie de rekening gaat betalen, wie het verlies pakt, en wie de eer krijgt. En, over nieuwe risico’s. Want omgang met water gaat gepaard met risico’s. We hebben ons huidige watersysteem in Nederland zo ingericht dat we de bekende risico’s zover mogelijk minimaliseren. Een duurzame omgang met water betekent dat we ook kijken naar circulaire oplossingen. Die hebben andere risico’s dan waar we aan gewend zijn, en dat is spannend.

We staan samen voor een grote opgaaf. Met de juiste technologie en een verandering in mindset kunnen we het elkaar mogelijk maken dat ook onze kleinkinderen schoon, voldoende en veilig water zullen hebben.