Lees ook
Een team wetenschappers onder leiding van de Australiër Will Steffen en de Zweed Johan Rockström publiceerde afgelopen donderdag een weinig vrolijk stemmend artikel in Science.

Beide heren, bekend van het Resilience Centre in Stockholm, introduceerden in 2009 het begrip planetary boundaries. Dat zijn grenzen die we als mensheid niet moeten willen overschrijden. Doen we dat toch dan roepen we biochemische en natuurkundige krachten op die het leven op aarde fundamenteel kunnen veranderen. Hoe precies, dat kunnen we niet vaststellen. Het is echter niet ondenkbaar dat de aarde voor ons veel slechter of zelfs onleefbaar gaat worden.

Doorrijden met waarschuwingslampjes en een lekke band
Het internationale team, waar ook de WUR-wetenschapper Wim de Vries deel van uitmaakte, keek hoe de aarde er op dit moment voor staat. Ze constateerden dat wij, de steeds talrijkere diersoort mens op zoek naar genot en gemak, de aarde 4 van zijn 9 planetaire grenzen hebben laten overschrijden. Dat is net zoiets als gewoon doorrijden op de snelweg alsof er niets aan de hand is, ondanks 3 rood knipperende waarschuwingslichtjes en een lekke band erbij.



Overdreven? De publicatie in Science komt niet van een NGO die iets overdrijft om een punt te maken. Hij komt ook niet van een groep nadrukkelijk activistische wetenschappers, al wijzen ze wel op de implicaties van hun bevindingen.

Auto van de weg
Tegen The Washington Post zegt Steffen dat die bevindingen niet iets zijn om pas in de toekomst rekening mee te houden. Als we de leefbaarheid van de aarde willen houden zoals die was sinds ons bestaan, dan moeten we nu iets doe om de bekende riedel terug te dringen: het verlies van ecosystemen als gevolg van teruglopende biodiversiteit, de uitstoot van CO2, het veranderen van het leefmilieu in de oceanen en natuurgebieden door overbemesting en uitspoeling van landbouwnutriënten.

Rockström geeft in een video aan dat zijn wetenschappelijke bevindingen mensen niet onberoerd kunnen laten. Zelfs een koele wetenschapper kan niet alleen zeggen ‘je auto raakt met hoge snelheid van de weg’ als hij dat constateert. Daarna gewoon nog een kopje koffie met een koekje nemen, is een beetje gek. Daarom zeggen deze koele denkers juist vanwege het handelingsperspectief waar hun conclusies om vragen ook ‘als je nu niets doet, raakt je auto van de weg; daarom raden we je aan het volgende te doen.'



Mensvijandig

We moeten ons iets onwezenlijks voorstellen. We dreigen natuurkundige en biochemische krachten op te roepen die het leven op aarde zullen transformeren. Die krachten zijn te complex om ze precies te kunnen voorzien en de effecten ervan te berekenen.
 Het is zelfs niet onmogelijk dat de natuurwetten ons uit het bestaande geologische tijdperk – dat van het Holoceen – verjagen en ons definitief terecht laten komen in wat de Nederlandse Nobelprijswinnaar Paul Crutzen het Antropoceen heeft gedoopt. Dat is een nieuwe fase van de natuur waarin de effecten van menselijk handelen de dominante factor vormen voor een overgang naar een nieuw tijdperk van de natuur.

Dat alles is - zeggen de wetenschappers - het gevolg van de economische explosie die zich met name sinds de jaren '50 van de vorige eeuw over de aarde heeft verspreid. Na een wereldoorlog waarvan we zeiden 'dat nooit meer', hebben we in een halve eeuw het volledige potentieel van de Industriële Revolutie waargemaakt. De effecten van het uitsterven van soorten planten en dieren, ontbossing, de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer en de hoeveelheden stikstof en fosfor die we ten behoeve van onze voedselvoorziening in omloop brengen zijn reeds onomkeerbaar. 

Er is weinig meer nodig, zegt Steffen, om op een termijn van enkele decennia tot zo'n honderd jaar na nu, natuurkrachten op te roepen die de aarde die we nu kennen zich laat transformeren tot een mogelijk mensvijandige omgeving. Wie nu kinderen heeft van 10 weet dat die het gaan meemaken. Wie nu vijftig is, heeft waarschijnlijk geluk en maakt het niet meer mee.
Met gevoel voor technologie zeggen de wetenschappers dan ook dat de aarde niet meer kan worden gegarandeerd als een 'safe operating system' voor mensen. In gewoon Nederlands: we moeten er rekening mee houden dat de aarde mensonvriendelijk wordt. 


Charlie is er niets bij
Is dit bijzonder nieuws? Welnee. Dergelijke boodschappen komen jaarlijks een aantal malen in de media. Niettemin hebben ze zelfs in de verste verte nooit het effect van bijvoorbeeld de aanslag op Charlie Hebdo.

Psychologen verklaren dat door te wijzen op het verschil tussen wat dichtbij en veraf ligt. Ook al wacht velen van ons een niet onwaarschijnlijke 'onnatuurlijke' dood over 50-100 jaar, daar maken we ons nu nog niet druk over. We maken ons wel druk over onze veiligheid hier en nu. We kunnen ons immers helemaal niets voorstellen bij een mensonvriendelijke natuur, maar wél bij een onthoofding en het in koelen bloede doodschieten van krantenredacteuren, winkelend publiek en gewonde politieagenten.

De massale eruptie van Je suis Charlie geïnspireerde bereidheid om in unisono iets samen te doen was even groots als uniek. Maar zelfs die is nog maar een fractie van wat nodig is om de menselijke energie voor elkaar te krijgen wat volgens Steffen en Rockström gedaan moet worden. Die vraagt om een fundamentele herinrichting van onze manier van leven. Daarom is het volstrekt onwaarschijnlijk dat zo'n unisono tijdig zal ontstaan. Daarom fröbelen we wat in de marge met dingetjes die we 'duurzaam' noemen om toch wat te doen. Niemand wil immers het gevoel hebben aan een galgemaal te zitten, zelfs al smaakt ons dat op dit moment nog feestelijk.

Of zijn we er toch toe in staat? Eén ding is zeker: de natuur maalt niet om mensen en zal - mocht er een grond van waarheid in het onderzoek zitten - gewoon in een nieuw jasje een nieuw tijdperk met nieuw leven en nieuwe evenwichten ingaan. Het is zelfs voorstelbaar dat er nog een paar miljoen mensen overblijven die zich weten aan te passen.

Nu serieus
Wat ik echt denk? Alle gekheid op een stokje dan maar. De heren biosfeeronderzoekers hebben een heel simpele boodschap op basis van een waarheid als een koe: zet radicalere stappen dan we nu doen. Hoeveel we moeten doen, is een zinloze vraag. We moeten doen wat we kunnen en ons daarbij minder druk maken om bestaande economische belangen en meer om de gewenste resultaten. Dat is het meest rationeel gegeven de onzekerheid, terwijl wel zeker is dat we niet niets of maar een beetje hoeven te doen.

Het vervelende is dat we, naast onze psychologische handicap, inmiddels twee goede redenen hebben om de andere kant op te kijken. De olie is goedkoop en we zijn slaapwandelend in een oorlog aan het belanden. Het eerste merkt iedereen aan de pomp. Het tweede werd vorig jaar voorspeld door Dominique Moïsie, de Europese Kissinger. Hij kon niet weten dat Charlie zou laten zien dat we daar met z'n allen behoorlijk bang voor zijn én dat onze regeringsleiders en politici denken geen andere keuze te hebben dan erin te stappen.

Toegevoegd op 20/1/2015: de uitzending van Tegenlicht over Piketty en Naomi Klein, waaraan hieronder meermalen wordt gerefereerd.

Fotocredits: Still, Stockholm Resilience Centre
Dit artikel afdrukken