En stel dat we het kunnen snappen, is er dan wat aan te doen?

Terreur
Kleine delinquenten radicaliseren en worden dan terroristen. In Frankrijk werd dat voor het eerst zichtbaar. Voor de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo was het al aan de gang en werd er over geschreven. Door Charlie kon niemand het meer missen. Via de aanslagen op het Stade de France, Le Bataclan, Zaventem en de Metro in Brussel realiseerden we ons dat ons leven in Europa - in ieder geval in Frankrijk en België - veranderd was. Terroristische cellen aangestuurd door Syrische gewelddadige salafistische fanatici hebben het op ons gemunt. Ze bereidden hun terreurdaad zorgvuldig voor en deden dat in nauwe samenwerking, dachten we. Ter afsluiting van de 14e juli, Frankrijks nationale feestdag waarop de bevrijding van de monarchie wordt herdacht, reed een eenzame dwaas 84 mensen dood op de Promenade des Anglais in Nice. IS claimde alle aanslagen. Het was allemaal en zonder twijfel islamitische terreur, zei premier Manuel Valls van Frankrijk vrijwel direct na de aanslag.

Kleine boefjes
Flauwekul, zegt islamkenner Olivier Roy. Er is een groep jonge moslims die religie gebruikt om zijn gewelddadig gedrag te legitimeren en, mogelijk, zijn leven zin te geven. Onzin, zegt Gilles Kepel, een andere islamkenner. Het geweld is wel degelijk religieus geïnspireerd. Tot in de New York Times vechten de twee Franse islamgeleerden hun interpretatiestrijd uit. Volgens Kepel kan Roy geen Arabisch lezen en mist hij daarom de subtiliteiten waar het om draait. Roy zegt dat Kepel niets van mensen begrijpt. Religie en subtiliteiten of niet, de vraag is waarom kleine boefjes radicaliseren, zich zo in de kijker spelen en zich daar zelfs voor opblazen of af laten schieten. Feit is bovendien dat de streng religieuze terroristen haram eten. Arnon Grunberg zei intuïtief meer voor de positie van Roy te voelen. Ik denk dat zijn intuïtie de betere interpretatie is van de sociale werkelijkheid die we nooit kunnen bewijzen. We kunnen er eindeloos over bekvechten. De vraag is echter wie met de meeste levenservaring, onder de mensen zijn en sensitiviteit voor al hun soms vreemde fratsen, de meest logische verklaring kan geven.

Zingeving
Mohamed Lahouaiej Bouhlel die op 14 juli met zijn gehuurde vrachtwagen op de feestvierders in Nice inreed, radicaliseerde in nauwelijks meer dan een week. Hij was geboren als moslim en deed veel wat Allah nou juist verboden had. Een terrorist onder het commando van Daesh, zoals de Fransen IS noemen? Nee, een in problemen geraakte jongen zonder uitzicht in het leven, zei een doorgaans rake maatschappijwatcher me afgelopen week. Het wordt inmiddels betwijfeld. De varkensvlees etende en rokkenjagende Bouhlel zou zijn onreligieuze gedrag als een slimme dekmantel voor zijn vroomheid hebben gebruikt. Bouhlel zou geen 'eenzame dwaas' zijn geweest maar hulp hebben gehad en zijn aanslag zorgvuldig hebben voorbereid.

Hoe dat ook zij, punt is dat een behoefte godsdienstig maakt en niet omgekeerd. Het gebruik van een godsdienst kan wel de uitingsvorm van die behoefte verklaren. Het inrijden met een auto op degenen tegen wie je jouw leven toch glans en misschien wel zin wilt geven, behoort daar inmiddels toe. Ook de zelfgekozen dood door je in je zingevingsstrijd af te laten knallen hoort daarbij. Roep er Allahu Akbar bij, veroorzaak veel bloed en leed en je weet zeker dat de wereldpers over je schrijft. Je bereikt wat je wilt. Je wordt niet zomaar iemand en zeker geen loser.

Achterblijvers
Terrorisme? Of is het een andere vorm van de gevoelens die onder Brexit zitten? Daarvan begrijpt inmiddels ook de neoliberale Economist dat het een proteststem is van de achterblijvende witte gewone man buiten de internationaal ingestelde metropolen. In Groot-Brittannië kunnen ook moslims het tot burgemeester schoppen, worden knappe Indiase artsen wereldberoemd en kan je tandarts een Afghaanse moslim zijn. De blanke Britse jeugd doet het prima in hun omgeving en omgekeerd, maar juist die kansrijke jeugd bleef thuis en ging niet stemmen. Vermoedelijk was de jonge kansrijke generatie erg overtuigd van de vanzelfsprekendheid van het internationalistische open wereldbeeld. Ze werden ingehaald op 23 juni, zodat het kabinet van premier David Cameron inmiddels vervangen moest worden door dat van Theresa May.

De boze boer is geen ander mens dan de boze Brit die Brexit koos. Misschien moesten we - met z’n allen, niet de arrogante ‘we’ van Bretts - maar eens leren het zo eenvoudig te zien. Boer en witte Brit zijn beide kansarm en voelen zich in de steek gelaten door hun overheid
’Wij willen ook door naar de toekomst’
May zei dat ze heel goed begreep wat de referendumstemmer had uitgedrukt: 'wij willen ook door naar de toekomst, maar dat gaat niet in ons rijke land waar de welvaart in handen komt van wie mee kan met de niet-sociale instelling van de meritocratie. Wij blijven achter.'

En dat klopt. De welvaartstegenstellingen in het nog altijd klassenbewuste Engeland zijn groter dan die op het continent van Europa. Daar komt bij dat het een land met een economisch waterhoofd is. De hoofdstad Londen bepaalt een kleine kwart van het Britse BNP en heeft daarmee een economie die zo groot is als België.

Dat begreep ook de jonge Britse socioloog Alexander Betts die kort na de kater van de Brexit-nacht van 23 op 24 juni bij TED zei zich te schamen voor zijn Brit zijn. “We zijn ons schaamteloos onbewust van de tweedeling in onze samenlevingen”, zei hij over niet alleen Engeland maar ook over het continent en de VS, die met Trump mogelijk als eerste land na WO II de eerste Marine le Pen, Geert Wilders, Jörg Haider of Philip Dewinter als president krijgen. De zwarte doden en de zwarten die terugschieten, zijn niets anders dan de eenvoudig te begrijpen motieven van mensen die voor Brexit stemden: wij willen er ook bij horen en zijn niet minder. ‘Black lives matter’, luidt dan ook een Amerikaanse leuze. Onderwijl stemt de witte onderklasse voor Donald Trump die hen belooft rel- en amokmakers hard aan te pakken om in ieder geval hen een toekomst te bieden.



Dat ‘we’ zal Bretts vermoedelijk weinig populair hebben gemaakt bij de achterblijvende witte Brit.

Atlas shrugged
Bretts ‘we/wij’ duidt op de internationalistische klasse van blanken, succesvolle migranten en jongeren met uitzicht. ‘Ze/zij’ is die veel grotere groep die niet kan delen in het kapitaal en de welvaart die zij vergaren. Daar wijst de inmiddels beroemde Franse econoom Thomas Piketty al wat langer op; hij schreef het netjes en onderbouwd op in Capital in the 21rst Century. Het zijn de gevolgen van de doorgeschoten vrije markteconomie die we doorgaans als ‘neoliberaal’ betitelen, maar die we beter de meritocratie van de late 20e en het begin van de 21e eeuw kunnen noemen. Volgens de Nederlandse filosoof Hans Achterhuis werd die manier van samenleven voor het eerst benoemd in Atlas Shrugged, de roman van Ayn Rand waarin ze mensen die wat kunnen op een voetstuk zet en anderen tot losers en ankers achter de wagen maakt. Daarna kreeg het neoliberalisme via economen als Friedrich von Hayek en Milton Friedman zijn grip op de volledige Amerikaanse economie en bracht Alan Greenspan de gedachte de FED binnen. In combinatie met het Amerikaanse mondialisme veroverde het de wereld én het financiële centrum van Europa, Londen. Het leverde de wereld een economie op zonder onderliggende waarde en giftige financiële instrumenten, die uitmondde in de kredietcrisis van 2008; die crisis is nog altijd niet bezworen en dreigt via Italië na Brexit opnieuw de kop op te steken. Daarnaast leverde het op wat de historicus H.W. von der Dunk gisteren in de NRC beschreef: materiaal voor een revolutie als gevolg van de tweedeling die de meritocratie van Rand - als we Achterhuis volgen - heeft gecreëerd. Het werkelijke product is een schaamteloze tweedeling tussen winners en losers.

Religie, racisme en fascisme (in het geval van de ontspoorde Noor Anders Breivik) zijn slechts een etiket om het werkelijke probleem te verhullen: we leven in een samenleving waarin de massa voor Brexit kiest en de ontspoorden gaan moorden en schieten onder het uitroepen van kreten die hen tot iemand maken die minstens een week lang in de kranten staat
Epidemie
Losers hebben gewoon pech, vinden de winners van Rand. De pech van de winners is echter hun minderheid. Hun bezit wordt slechts beschermd door de rechtsstaat. Die pakken de losers dan ook aan, niet alleen om hun recht terug te pakken maar ook om hun leven zin te geven. Zoals Bouhlel dat deed in de nacht van 14 juli of de moordenaars van Charlie die zich lieten doodschieten in een Noord-Franse drukkerij, zoals de moordenaars in Le Bataclan dat deden en zelfs een eenzame bomgordelaar dat gisteren deed in Kabul. De wereld is groot en de achtergestelden die mee willen doen, leren van elkaar hoe ze hun leven glans kunnen geven. De Franse socioloog Emile Durkheim noemde dat een ‘epidemie’; tegenwoordig noemen we het copycatgedrag onder mensen in sociologisch vergelijkbare omstandigheden. Ook Ali Sonboly, de in Duitsland geboren Iraanse jongen die vrijdag in München 9 mensen doodschoot lijkt aan deze epidemie te hebben geleden. Hij blijkt zijn voorbeelden te hebben gevonden in vele schieterijen en heet nu 'een jaar voorbereiding' in zijn daad te hebben gestopt.

Etiket
Religie, racisme en fascisme (in het geval van de ontspoorde Noor Anders Breivik) zijn slechts een etiket om het werkelijke probleem te verhullen: we leven in een samenleving waarin de massa voor Brexit kiest en de ontspoorden gaan moorden en schieten onder het uitroepen van kreten die hen tot iemand maken die een week lang in de kranten staat. Als die kreet Allahu Akbar is, dan spreken leidende politici graag meteen van islamitische terreur, zoals Valls dat deed na de aanslag van 14 juli. Na de aanslag van vrijdag in München jongstleden spraken Obama en Hollande hun medeleven uit naar Duitsland en Merkel vanwege de islam-terreur die een jonge Iraniër daar nu ook zoveel slachtoffers ineens had laten maken. Merkel hield haar mond aanvankelijk en dat werd haar verweten. Haar politiemannen konden gistermorgen tijdens een persconferentie vertellen dat er geen link met IS te vinden was. Vermoedelijk ging het om een jongen die problemen had om in de wereld te staan. Zijn inspiratiebron waren schietpartijen in de VS geweest. Inmiddels weten we dat zulks het geval is.

Wat dit betekent? Niet anders dan in de jaren ’30 analyseren we niet het probleem in onze samenleving - de tweedeling die ontspoorden nog makkelijker laat ontsporen en de massa boos maakt (die analyses zijn er al jaren) - maar wijzen we op de tot zondebok gemaakte ontaarde ander. De onderklasse die lijdt onder de tweedeling - het electoraat van Trump, Le Pen en Wilders - ziet in de succesvolle internationaal georiënteerde klasse van migranten onderwijl een nieuwe, multiraciale vorm van ontaardheid
Vrede bedreigd
Wat dit betekent? Niet anders dan in de jaren ’30 analyseren we niet het probleem in onze samenleving - de tweedeling die ontspoorden nog makkelijker laat ontsporen en de massa boos maakt (die analyses zijn er al jaren) - maar wijzen we op de tot zondebok gemaakte ontaarde ander. De onderklasse die lijdt onder de tweedeling - het electoraat van Trump, Le Pen en Wilders - ziet in de succesvolle internationaal georiënteerde klasse van migranten onderwijl een nieuwe, multiraciale vorm van ontaardheid.

Historici noemen zo’n situatie een kruitvat, omdat één gek gemakkelijk zonder enige moeite een hele serie van epidemische verschijnselen kan oproepen en de boel groots kan laten ontploffen. Gelukkig hebben we nog een wijze leider als Angela Merkel die de boel koel houdt en ons hopelijk nog lang ver weghoudt van het ontstaan van nieuwe jaren '30 waarin zich WO II kon opbouwen, of van de aanloop naar een nieuwe aanslag in Sarajevo die in 1914 voldoende was om WO I uit te laten breken. Laten we leren te begrijpen wat er aan de hand is, in plaats van te doen alsof niet de strijd tussen arm en kansarm versus rijk en kansrijk aan de orde is. Laten we weer leren te luisteren naar John Stuart Mill, de aartsvader van het liberalisme dat niet tolereerde dat de samenleving ontwricht wordt door tweedelingen. De zwakken dienen beschermd te worden; het is de taak van de sterken en rijken om dat te doen, leerde hij. Welvaart moet voldoende verdeeld worden, anders krijg je brokken; dat zou ook een moderne Machiavelli hebben gezegd omdat het doel van een samenleving welvaart en welzijn, dat wil zeggen vrede is. De Kinderwet van Samuel van Houten uit de 19e eeuw is een voorbeeld van die liberale moraal die we zijn kwijtgeraakt door de gevaarlijke, want de vrede bedreigende economistische meritocratie waarin het Westen is beland. Europa zal sociaal zijn of het zal niet zijn, schreven velen de afgelopen jaren en vooral de afgelopen maanden. Natuurlijk, want we weten het allang.

Vrijhandel: TTIP en CETA
Omdat vrijhandel op basis van WTO-overeenkomsten te lastig is gebleken, sluiten economische regio’s bilaterale vrijhandelsakkoorden. TTIP, het akkoord met de VS, en CETA, het akkoord met Canada, stuiten op weerstaand van NGO’s, boeren maar ook van Amerikaanse kritische economen als Joseph Stiglitz en Paul Krugman. Het verzet van de economen laat zich eenvoudig samenvatten: de wereld bestaat niet uit economisme alleen, dat wil zeggen het vergaren van zoveel mogelijk kapitaal in één of een paar handen alleen. Het verzet van de NGO’s wordt bepaald door precies datzelfde besef. De wereld heeft een aantal ingrijpende ecologische keuzen te maken die haaks staan op de ruimte die wordt geboden voor het verdienen van geld onder afspraken die bedoeld zijn om dat belang vooral met de nodige garanties te omgeven in de vorm van ISDS-overeenkomsten. Niet wat we als mensen willen, maar wat in het verleden is afgesproken om zakelijke belangen te dienen, beslist over eventuele geschillen die op kunnen treden. Dat steekt, omdat we mogelijk wat van die afspraken open zullen moeten breken.
West-Europese boeren zijn tegen omdat ze, net als de mensen die voor Brexit stemden, weten dat ze niet mee kunnen komen. Hun vestigingsplek is te duur en hun bedrijven zijn te kleinschalig om tegen concurrenten op te kunnen. Met name de vleesboeren zullen een flinke veer moeten laten, terwijl ze al jaren vechten tegen de bierkaai om hun productiecapaciteit op volle stoom te houden. Dat moeten ze helaas wel, omdat ze anders hun rente en aflossingen niet meer op kunnen brengen.

Vrede: nooit meer honger
De boer voelt zich net zo achtergesteld als de gewone witte Brit die niet mee kan komen. Hij bouwde mee aan het Europa van na-WO II. Dat ontwikkelde zich van een Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) via de Europese Economische Gemeenschap (EEG) met een Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) tot de EU die vooral één doel had na twee kort op elkaar volgende wereldoorlogen: nooit meer oorlog door de ontwikkeling van een gemeenschappelijke economie. Om die aan het lopen te krijgen was goedkoop en goed voedsel nodig. Wie het dagelijks budget dat mensen aan eten moeten besteden in de hand houdt, speelt immers geld vrij voor nieuwe zaken. Die worden gemaakt in nieuwe delen van de economie die zich kunnen ontwikkelen zodat het nationalisme (en de daarop gebaseerde verdragen tussen staten onderling) dat had geleid tot WO I en de vernedering van Duitsland die had geleid tot WO II nooit meer zouden kunnen plaatsvinden. Mensen en hun regeringen zouden immers wel iets beters te doen hebben: welvaart maken voor iedereen. Wie welvaart heeft, maakt geen oorlog.

Die gedachte is nog steeds de basis voor het Westerse economische denken. Volgens Hans Achterhuis sloop er een foutje in. Het ethisch egoïsme van Rand kwam met het mondialisme waarmee de Amerikanen hun greep op de wereldvrede na WO II vestigden, mee de wereld in. Wie niet slim genoeg is, is een loser. De domme witte burger en boer die de wereld na WO II mee hielpen opbouwen, hebben pech als ze niet mee kunnen komen met de Afghaanse tandarts en de Indiase merchant bankers die in The City een paar miljoen verdienen of met Mark Zuckerberg die in amper een decennium met Facebook een van de rijkste mensen ter wereld kon worden en Steve Jobs - het Syrisch-Amerikaanse adoptiekind - die van een niche-computerbedrijf tevens 's werelds duurste aandeel wist te maken. Wie achterbleef, is domweg een loser, want iedere immigrant kan het. We leven in een meritocratie.


Al deze mensen hebben hun eigen verhaal. Sommige linken we - media en leidende politici - aan islam-terrorisme. De basis is echter een ontsporing in een voedingsbodem waarin geweld fascineert en een brede groep zich loser voelt
€500 miljoen weggegooid geld
De EU bestemde deze week zijn tweede half miljard euro voor Europese boeren. Het eerste half miljard kwam vorig jaar september vrij. Iedereen is het er over eens: het is weggegooid geld. De problemen van de west-Europese boer worden er niet mee opgelost. De gelden worden slechts uitgegeven om tijd te kopen. Ook de boer wordt namelijk bedankt voor zijn na-oorlogse diensten waar hij na WO II van zijn regering te horen kreeg: produceer maar teveel, wij kopen de rest wel op of zorgen dat je geholpen wordt. Van dat beleid wil Brussel al jaren af, maar het lukt maar niet. De boer moet in een liberale wereldeconomie leren werken, vindt de EU, want we kunnen niet op kosten van de belastingbetaler tegen hoge kosten en lage opbrengsten blijven overproduceren. Maar de boer blijft rekenen op zijn regering. Hij voelt zich belazerd, ook al is’ie - zeggen wij ook dikwijls op Foodlog - een loser omdat hij niets begrijpt van markten, marketing en geld verdienen.

De boze boer is geen ander mens dan de boze Brit die Brexit koos. Misschien moesten we - met z’n allen, niet de arrogante ‘we’ van Bretts - maar eens leren het zo eenvoudig te zien. Boer en witte Brit zijn beide kansarm en voelen zich in de steek gelaten door hun overheid.

En hoe zit het nou met Ali Sonboli die er vrijdagavond in München op losschoot? Of met Salah Abdeslam die in Parijs te keer ging en met Mohamed Lahouaiej Bouhlel die in Nice 85 mensen doodreed in die gehuurde vrachtwagen, met de schutter Omar Mateen ('banden met IS') in Orlando in de VS of de zwarte Afghanistan-veteraan Micah Xavier Johnson die witte Amerikaanse politieagenten doodschoot?

Al deze mensen hebben hun eigen verhaal. Sommige linken we - media en leidende politici - aan islam-terrorisme. De basis is echter een ontsporing in een voedingsbodem waarin geweld fascineert en een brede groep zich loser voelt. Maar vergeet niet dat ik een uitstekende Afghaanse tandarts heb, dat een halve Syriër multimuljardair kon worden met Apple, dat een Pakistaan uitgerekend van Londen burgemeester kon worden en dat de City barst van de Indiase veel-geld-verdieners. Dat is de wereld zonder traditionele klassen, maar gedicteerd door de uiterst harde wetten van de nieuwe meritocratische klasse.

Laten we ontzettend oppassen met de beeldvorming die we daar omheen creëren. Merkel hield haar mond. Dat was wijs. Obama en Hollande hadden hun oordeel over München al klaar. Het is de gespannenheid van een wereld met een gevaarlijk kort lontje
Kruitdoos van Pandora
Laten we ontzettend oppassen met de beeldvorming die we daar omheen creëren. Merkel hield haar mond. Dat was wijs. Obama en Hollande hadden hun oordeel over München al klaar. Het is de gespannenheid van een wereld met een gevaarlijk kort lontje.

Waar we echt over na moeten denken, is de vraag: hoe maakt een sociale wereld weer een einde aan deze kruitdoos van Pandora?

Ik heb daar niet zomaar een antwoord op. Het ene antwoord dat ik wel heb is de Nur Geduld-strategie van Merkel - play it down; het andere is, maak de analyses goed en begrijp dat sociale ongelijkheid en uitgeslotenheid de kern van het probleem zijn.

De politie in Frankrijk is moe, schreef de burgemeester van Nice aan president François Hollande. Na Nice zijn de controles verder verscherpt. De Franse minister van Binnenlandse Zaken Bernard Cazeneuve riep inmiddels burgerreservisten op mee te helpen in de strijd tegen… domweg ontspoorde mensen in een wereld vol buskruit. Premier Manuel Valls werd uitgejouwd in Nice toen hij de doden van de 14e juli kwam herdenken. "We hebben er genoeg van", schreeuwde iemand.

Ja, we leven in een gevaarlijke wereld waarin ook de winners zich bedreigd beginnen te voelen.
Dit artikel afdrukken